Czarnobyl po 25 latach: lekcja dla energetyki jądrowej

26 kwietnia 2021 roku mija 35 rocznica awarii elektrowni atomowej w Czarnobylu (wówczas Związek Sowiecki, dziś Ukraina). Ponad 10 lat temu (18 marca 2011 roku) opublikowaliśmy artykuł prof. Zbigniewa Jaworowskiego (1927 – 2011) poświęcony tej tematyce. Przypominamy dziś ten artykuł.

*  *  *

Dziesięć dni po tym jak dwie eksplozje pary i wodoru, w kilka sekund doszczętnie zniszczyły reaktor jądrowy w Czarnobylu, ogień który stopił jego rdzeń wygasł spontanicznie. Była to najgorsza z możliwych katastrof elektrowni jądrowych: całkowite stopienie reaktora i przez dziesięć dni swobodne uwalnianie ogromnej ilości radioaktywnych pyłów do atmosfery. Dramat tej katastrofy trwał przez 25 lat, podsycany przez polityków, władze krajów post-sowieckich, media, ugrupowania ekologiczne i charytatywne oraz naukowców. Katastrofa reaktora, który nie był normalnym reaktorem energetycznym, lecz inżynierską patologią, ciągle żyje w kolektywnej pamięci świata i ciągle wyrządza zdrowotne, społeczne i ekonomiczne szkody milionom ludzi na Białorusi, Ukrainie i w Rosji. Jest eksploatowana dla zduszenia rozwoju energetyki jądrowej, najczystszego, najbezpieczniejszego i praktycznie niewyczerpalnego źródła, mogącego zaspokoić potrzeby energetyczne całej ludzkości przez następne tysiące i miliony lat. Wydaje się jednak, że „coś drgnęło” i z wolna wracamy do normalności.

Katastrofa w Czarnobylu była wydarzeniem na miarę historyczną. W ciągu 56 lat jakie upłynęły od zbudowania pierwszej elektrowni jądrowej (Obninsk, w Rosja 1954),  była to jedyna katastrofa takich elektrowni, w której zginęli ludzie. Zmarło 31 jej pracowników i ratowników, natomiast nie zginął nikt spośród publiczności. Wielkie liczby czarnobylskich zgonów podawane w mediach oraz publikacjach Greenpeace i innych organizacji, sięgające od  tysięcy do wielu milionów, są czystą spekulacją opartą na arbitralnym założeniu twierdzącym że nawet najmniejsza, bliska zera, dawka promieniowania jonizującego może wywołać raka lub schorzenie genetyczne. Najwyższy autorytet w dziedzinie radiacji jakim jest Komitet Naukowy Narodów Zjednoczonych do Spraw Skutków Promieniowania Atomowego (UNSCEAR) w swoim raporcie dla Zgromadzenia Ogólnego stwierdził, że takie postępowanie jest niewłaściwe. Nie sprawdziło się ono w Czarnobylu. Wieloletnie badania grupy rosyjskich epidemiologów pod  kierunkiem prof. W. Iwanowa wykazały, że częstość zachorowań na nowotwory wśród mieszkańców rosyjskich terenów silnie skażonych pyłem z Czarnobyla, jest niższa niż w całej populacji Rosji. Również niższa od normalnej jest umieralność nowotworowa rosyjskich ratowników.

Założenie to jest też niezgodne z licznymi obserwacjami wśród lekarzy radiologów, pracowników zakładów nuklearnych, mieszkańców regionów o wysokim promieniowaniu naturalnym, pacjentów diagnozowanych i leczonych radioaktywnym jodem itp,  wskazującymi, że małe dawki promieniowania (ale wielokrotnie wyższe od czarnobylskich dawek dla ludności i tzw. likwidatorów) przynoszą skutek dobroczynny, przez  pobudzenie mechanizmów obronnych.

W kwietniu 1986 z płonącego reaktora ogromne ilości radioaktywnego pyłu wzbiły się w powietrze. Jednak emisja ta była 200 razy mniejsza niż z 543  wybuchów broni jądrowej dokonanych w latach 1945 – 1980. Z tych militarnych eksplozji, największą dawkę promieniowania ludność świata otrzymała w roku 1963 (0,113 millisieverta (mSv)1. Dla porównania, dawka promieniowania dla mieszkańców Polski w pierwszym roku  po wybuchu w Czarnobylu, wyniosła 0,3 mSv , czyli około 10% średniej rocznej dawki naturalnej.

Ludzie żyjący w najbardziej skażonych rejonach Białorusi, Ukrainy i Rosji otrzymywali przez ostatnie 25 lat od czarnobylskiego pyłu  dawkę promieniowania około 1 mSv/ rok, czyli 30% dawki naturalnej w tych krajach. Wszystkie te dawki są niczym w porównaniu z wysokimi naturalnymi dawkami w niektórych częściach świata. Na przykład,  w miejscowości Ramsar w Iranie ludzie otrzymują średnio od natury 260 mSv/rok (maksymalna dawka w mieszkaniu 1350 mSv/rok), a w Brazylii i południowo-zachodniej Francji naturalna moc dawki sięga powyżej 700 mSv/rok. Nigdy nie wykryto tam żadnych efektów szkodliwych dla zdrowia. Raczej odwrotnie: w Stanach Zjednoczonych i Chinach, gdzie zbadano duże grupy ludności, częstość zachorowań na raka jest niższa w regionach o wysokim naturalnym promieniowaniu niż w tam gdzie jego poziom jest niski.

Spośród brytyjskich lekarzy rentgenologów umieralność od wszystkich chorób i od nowotworów jest około 50% niższa niż średnio wśród mężczyzn w Anglii i Walii. Także w wielu innych grupach zawodowych i wśród pacjentów otrzymujących małe dawki promieniowania ze źródeł sztucznych zaobserwowano mniej zgonów i zachorowań nowotworowych. Natomiast wśród potomstwa ludzi, którzy otrzymali ogromne, bliskie śmiertelnym, dawki promieniowania w czasie ataków atomowych na Hiroszimę i Nagasaki nie stwierdzono wzrostu schorzeń genetycznych.

Największe szkody katastrofa w Czarnobylu wyrządziła nie promieniowaniem i nie na ciele lecz na duchu, wywołała bowiem epidemię chorób psychosomatycznych, wśród ludzi którym wmówiono, że są „ofiarami Czarnobyla”. Pod względem strat śmiertelnych (31 wczesnych zgonów), katastrofa w elektrowni jądrowej w Czarnobylu, była niewielką w porównaniu z innymi katastrofami przemysłowymi.
W XX  w. było wiele przemysłowych katastrof, w których zginęło od kilku setek do wielu tysięcy ludzi. Na przykład, około 20 000 ludzi zmarło po eksplozji w fabryce pestycydów w Bhopalu (Indie) w  roku 1984. W roku 1975 zawalenie się zapory elektrowni wodnej Banqiao na rzece Ru w Chinach pochłonęło 230 000 ofiar. Świat nie obchodzi rocznic tych tragicznych zdarzeń, ale rok po roku wspominamy katastrofę w Czarnobylu, która była setki czy tysiące razy mniej  groźna.

Liczba zgonów przeliczona na jednostkę energii wyprodukowanej w Czarnobylu była najmniejsza ze wszystkich źródeł energii elektrycznej, wyniosła 0.86 zgonów/GWe-rok. Było to 47 razy mniej niż w hydroelektrowniach. Jednak polityczny, ekonomiczny, społeczny i psychologiczny wpływ Czarnobyla był olbrzymi.

Spowodowane to zostało dwoma czynnikami. Jednym z nich był początkowy wstrząs psychologiczny wywołany nagłym, ogromnym wzrostem stężenia radioizotopów w powietrzu.  W Polsce dwa dni po wybuchu w Czarnobylu tzw. globalna aktywność beta wzrosła w powietrzu 550 tysięcy razy. Ten wstrząs  zdominował  stan umysłu większości ludzi i prowadził do niżej opisanych konsekwencji, mimo że zewnętrzna dawka promieniowania podniosła się tylko trzykrotnie, czyli do poziomu niższego od naturalnego promieniowania w Norwegii.

Drugim czynnikiem była powszechna radiofobia, czyli nieracjonalne przekonanie, że nawet najmniejsza dawka promieniowania może spowodować szkody zdrowotne. Było ono przez dziesiątki lat wzmacniane przez zmasowaną propagandę, w niezgodzie z niezliczonymi dowodami, wskazującymi że dawki promieniowania znacznie większe od dawek z opadu z Czarnobyla, są dobroczynne.

Najpierw było więc mnóstwo gorączkowych działań, takich jak wymyślanie ad hoc różnych limitów dla radionuklidów  w mleku, mięsie, jarzynach itp. W poszczególnych krajach limity te różniły się wiele tysięcy razy, odzwierciedlając rozmaite czynniki polityczne i handlowe oraz stan emocjonalny decydentów. Na przykład Szwecja dopuściła 30 razy wyższą radioaktywność w warzywach importowanych niż produkcji szwedzkiej, a Izrael wyższą radioaktywność w żywności z Europy Zachodniej niż ze Wschodniej. Filipiny dopuściły  limit stężenia cezu-137 w warzywach  22 Bq/kg2. Limit ten był ponad 8000 razy niższy niż w bardziej pragmatycznej Wielkiej Brytanii.

Podobnie jak na Filipinach było i w Polsce: grupa fizyków i inżynierów jądrowych zaproponowała limit 27 Bq dla cezu-137/kg żywności, nie wiedząc, że np. w kilogramie bananów naturalnego radioaktywnego potasu-40 jest 130 Bq, a w ciele człowieka 4400 Bq. Na szczęście, nasze władze wykazały większą trzeźwość umysłu i wprowadziły limit 1000 Bq.

Większość restrykcji była bez znaczenia z punktu widzenia ludzkiego zdrowia, ale ich koszty były olbrzymie. Na przykład, władze norweskie wprowadziły limit dla stężenia cezu-137 w mięsie reniferów 6000 Bq/kg (Henriksen i Saxebol 1988). Dawka promieniowania z tego mięsa wynosiła 0.047 mSv rocznie. Zatem limit  mial chronić Norwegów przed dawką promieniowania około 200 razy mniejszą niż naturalna dawka w  ich kraju sięgająca 11 mSv rocznie. Koszt takiej ochrony przekroczył 51 milionów $.

Reszta krajów nie była lepsza. Profesor Klaus Becker z Niemieckiego Instytutu Norm, ocenił, że praktyki tego typu, wraz z ich konsekwencjami dla przemysłu jądrowego, kosztowały Europę Zachodnią ponad 100 miliardów dolarów.

Najbardziej bezsensownym posunięciem było jednak wysiedlenie 336 000 osób z tzw. „najbardziej skażonych terenów” byłego Związku Radzieckiego, gdzie dawki promieniowania od opadu radioaktywnego były w większości kilkakrotnie mniejsze niż np. na granitowej stacji Grand Central w Nowym Jorku czy w górach Norwegii.

Za skażone uznano już te regiony byłego Związku Radzieckiego gdzie stężenie radioaktywnego cezu-137 w glebie wynosiło zaledwie 37 kBq (kilobekereli) na m2. Szybko spadająca dawka promieniowania otrzymana od takiego skażenia sięgała około 1.6 mSv w ciągu pierwszego roku po wypadku. Po 70 latach ludzie tam żyjący otrzymają dawkę 30 razy mniejszą od naturalnej. Ci którzy ustalali tak niski limit strefy skażonej raczej nie zdawali sobie sprawy, że jest on ponad 10 razy niższy od normalnego poziomu zawartych w glebie radionuklidów naturalnych, wynoszącego 400 kBq/m2).

Wysiedlenia spowodowały wielkie szkody wśród ludności Białorusi, Rosji i Ukrainy. Były ogromnym stresem, który doprowadził do masowych zaburzeń psychosomatycznych i wielkich strat ekonomicznych, oraz do traumatycznych społecznych konsekwencji. Jedynym niekorzystnym dla zdrowia skutkiem katastrofy w Czarnobylu stwierdzonym wśród 7 milionów osób mieszkających w skażonych rejonach są zaburzenia psychosomatyczne: choroby układu trawiennego i krążenia,  zaburzenia snu, bóle głowy, depresja, lęki, eskapizm, nabyta bezradność, nadużywanie alkoholu i narkotyków, samobójstwa.

Te choroby i zaburzenia nie zostały spowodowane promieniowaniem opadu czarnobylskiego, ale irracjonalnym strachem przed promieniowaniem, zwielokrotnionym złymi decyzjami władz i masowymi badaniami medycznymi. Badania te prowadziły do wykrywania zmian przedtem nie zauważanych, takich które nie dawały żadnych objawów klinicznych. Błędne decyzje administracyjne spowodowały, że miliony mieszkańców terenów skażonych uwierzyło, że są ofiarami Czarnobyla, mimo, że dodatkowa dawka promieniowania wynosi tam tylko 30% dawki naturalnej. Klasycznym przykładem było trwałe wysiedlenie 27 kwietnia 1986 (24 godziny po wybuchu reaktora) 49 614 mieszkańców miast Prypeć. Wysiedlenie przeprowadzono niezwykle sprawnie w ciągu 3 godzin, mimo że promieniowanie nie stanowiło wtedy poważnego zagrożenia, a po miesiącu osiągnęło poziom naturalny. W centrum Prypeci (około 4 km od reaktora w Czarnobylu) dawka promieniowania jest obecnie dokładnie taka jak przed Pałacem Kultury i Nauki w Warszawie. (Rysunek 3 – na końcu artykułu).

W raporcie dla Zgromadzenia Ogólnego Narodów Zjednoczonych w roku 2011 Komitet Naukowy ONZ ds. Skutków Promieniowania Atomowego (UNSCEAR), najwyższy autorytet w dziedzinie skutków radiacji, oświadczył, że na tzw. najbardziej skażonych terenach, z wyjątkiem raka tarczycy, nie było żadnego wzrostu liczby raków i białaczek, ani częstotliwości  chorób genetycznych. Ludność trzech krajów post-sowieckich oraz całej Europy pochłonęła małe dawki promieniowania, porównywalne z naturalnymi i nie musi się obawiać żadnych szkodliwych skutków popromiennych. Ani obecne ani przyszłe jej zdrowie nie jest zagrożone.  (Rysunek 1 i rysunek 2 – na końcu artykułu).

Wzrost ilości przypadków raka tarczycy jest skutkiem masowych badań przesiewowych. Tzw. „nieme” raki tarczycy (bez objawów klinicznych, wykrywane na sekcjach lub  badaniami USG) są powszechne we wszystkich krajach. Na przykład w Polsce występują  w 9% populacji, w Stanach Zjednoczonych w 13%, w Japonii w  28%, a w Finlandii w 35%. Maksymalna częstość czarnobylskich raków tarczycy, stwierdzona w r. 1994 w trzech krajach post-sowieckich, wyniosła 0,027%, czyli było ich ponad 1000 razy mniej niż „niemych” raków w Finlandii. U ponad 90% dzieci ze skażonych rejonów co roku przeprowadza się obecnie badania tarczycy. Jest oczywiste, że badania przesiewowe w tak ogromnej skali, muszą prowadzić do wykrycia raków „niemych”.

W roku 2002 ukazał się wspólny raport czterech organizacji Narodów Zjednoczonych: UNDP, WHO, UNESCO i  UN-OCHA (UNDP 2000), w którym stwierdzono, że setki miliardów dolarów przeznaczone na zapobieganie skutkom Czarnobyla wydano bez potrzeby, gdyż żadnych masowych skutków nie było. Pieniądze te zamiast pomóc ludziom pogorszyły sytuację kilku milionów ludzi uznanych za „ofiary Czarnobyla”, poprzez wzmocnienie psychologicznych skutków katastrofy. Raport ten zaleca aby zarówno trzy państwa post-sowieckie jak i organizacje międzynarodowe porzuciły obecną błędną politykę. Jej podstawą  było bezsensowne oczekiwanie na wystąpienie masowych schorzeń popromiennych, które nie mogły się pojawić, gdyż dawki promieniowania były znikome. Raport zaproponował 35 praktycznych zaleceń mających przerwać zaklęty krąg czarnobylskich frustracji, degradacji społecznej, zubożenia i epidemii schorzeń psychosomatycznych. Zalecenia zwracają uwagę na konieczność odwrócenia uwagi od nieistniejących zagrożeń radiacyjnych. Najważniejszym z nich było zalecenie powrotu do starych siedzib ludności wysiedlonej w r. 1986 i w latach późniejszych, oraz zniesienie praktycznie wszystkich ograniczeń.

Zalecenia te spełnia obecnie rząd Białorusi, który w lipcu 2010 podjął decyzję ponownego zasiedlenia 2000 wiosek na tzw. „terenach skażonych”, z których bez potrzeby wysiedlono około 200 000 osób. Akcja ta ma być przeprowadzona w latach 2010 – 2015 i w budżecie państwa zarezerwowano na nią 2,2 miliardy dolarów. Postanowiono szybko zasiedlić strefę czarnobylską, zlikwidować podział ludności na „czarnobylców”  i „nie-czarnobylców” oraz rozwiązać Departament Czarnobyla w Ministerstwie Spraw Nadzwyczajnych. Ostatnio również na Ukrainie przygotowywane są ostrożnie podobne zmiany. Te ważne wydarzenia polityczne mogą wpłynąć pozytywnie na akceptację społeczną energetyki jądrowej w Polsce i na świecie. Dziwne, że zignorowały je media.

W roku 2006 Michaił Gorbaczow słusznie stwierdził, że: „stopienie reaktora w Czarnobylu przed 20 laty … bardziej niż moja pierestrojka, było prawdopodobnie rzeczywistą  przyczyną upadku Związku Radzieckiego”. Również zwycięstwo Solidarności wiązane jest z tą katastrofą.  Jednak ważniejszym i najtrwalszym jej skutkiem jest przesłanie do przyszłości: Czarnobyl był najgorszą z możliwych katastrof elektrowni jądrowej, a w jej wyniku nie zginął nikt z publiczności. W nadchodzących wiekach będzie pamiętana jako dowód, że reakcje  jądrowe są najbezpieczniejszym źródłem energii.

Zbigniew Jaworowski

Prof. Zbigniew Jaworowski (ur. 17 października 1927) – lekarz, radiolog, pracował w Centralnym Laboratorium Ochrony Radiologicznej w Warszawie, profesor nauk medycznych, taternik. W 1986 r. został członkiem Polskiej Komisji Rządowej ds. Skutków Katastrofy w Czarnobylu
Załączniki do tekstu:
Rysunek 1. Częstość raków wśród ludności „silnie skażonego” rejonu Rosji jest o 5 – 17% niższa niż w całej Rosji. Wg. Iwanow i wsp. 2004.

Rysunek 2. Umieralność nowotworowa rosyjskich ratowników w latach 1990-1999
była o 15-30% niższa niż całej ludności Rosji. Wg. Iwanow i wsp. 2004.

Rysunek 3. W dniu 10 kwietnia 2008 na stadionie sportowym w centrum opuszczonego miasta Prypeć, około 4 km od reaktora w Czarnobylu, moc dawki promieniowania sięgała 2,5 mSv/rok, czyli była taka jak w Warszawie.  W dniu 28 kwietnia 1986 szybko spadająca radiacja sięgała w centrum Prypeci 87 mSv/rok, a po miesiącu 3,5 mSv/rok i  nie stwarzała żadnego zagrożenia wymagającego trwałego wysiedlenia miasta. Fot. K.W. Fornalski.

Przypisy:
1.  Sv – jednostka uwzględniająca biologiczny efekt promieniowania zależnie od jego rodzaju.
2.  Bq (bekerel), jednostka radioaktywności wynosząca 1 rozpad jądra na sekundę wprowadzona w r. 1975. Poprzednia jednostka Ci (curie) zaproponowania przez Marię Skłodowską-Curie w r. 1910 była 37 miliardów razy większa.