Ekonomiczne perpetuum mobile

Stoi za tym stanem rzeczy teoria ekonomiczna Johna Keynesa, ogłoszona w pełnej formie w 1936 roku, w odpowiedzi na światowy kryzys gospodarczy. Mówiąc w największym skrócie, polegała ona na tym, że w obliczu kryzysu rządy powinny wydawać więcej pieniędzy, aby stymulując w ten sposób popyt i inwestycje, doprowadzić do wzrostu produkcji i pełniejszego zatrudnienia. Odpowiadało to praktyce New Dealu, wprowadzonego przez prezydenta Franklina Roosevelta w 1933 w związku z tym kryzysem (notabene w programie wyborczym obiecywał on coś odwrotnego, ograniczenie interwencji rządu w gospodarkę!). Keynes zalecał progresję podatkową, wydatki socjalne i ustalanie stóp procentowych. Zalecał też znaczny wzrost roli rządu w gospodarce, choć zostawiał pole dla inicjatywy indywidualnej. Dopuszczał deficyt budżetowy, a tym samym zadłużanie się rządów.
I rządy poszły w tym kierunku. Czy słusznie? Nie mamy dla porównania rzeczywistości równoległej, świata, który by się w pełni trzymał wolności gospodarczej i ograniczał sektor rządowy. Zauważyć jednak trzeba, że przez kilkadziesiąt lat przed tą zmianą wzrost gospodarczy w Europie i Ameryce był szybszy niż przez kilkadziesiąt lat po. Kraje, które pozostają konsekwentnie wolnorynkowe, ograniczając rolę władzy do tworzenia ram dla inicjatywy indywidualnej, osiągnęły lepsze wyniki (Singapur, Hong Kong, Tajwan).
Coś z niczego
Gdzie tkwił błąd? Otóż Keynes łudził siebie i innych nadzieją, że z wartości wirtualnej i umownej, jaką są wypuszczane na rynek pieniądze, nie mające pokrycia w złocie, powstanie wartość materialna, czyli produkcja i zatrudnienie. Odpowiada to nadziei na zbudowanie „perpetuum mobile”, maszyny poruszającej się bez końca, a więc dającej więcej energii niż otrzymała.
Fizyk i technik z wynalazcą takiej maszyny nie dyskutuje. W ekonomii jest jednak inaczej, jakby nie była nauką, przy całych swoich walorach jako dziedziny wiedzy (tak ją opisywał mój ojciec, profesor ekonomii, skądinąd zainteresowany Keynesem). Ba, zwolennicy stwórczej mocy pustego pieniądza lżą normalnych ekonomistów jako niekompetentnych i ogłaszają bankructwo ekonomii klasycznej, wolnego rynku itd. Stoi za tym oczywiście zapotrzebowanie polityczne na wzrost roli rządu.
Czy Keynes nie zdawał sobie z tego sprawy? Niezupełnie. Zapytany o długofalowe skutki swojej metody, odpowiedział unikiem: „W dłuższej perspektywie wszyscy umrzemy”. „Po nas choćby potop” – rzec miała swemu królewskiemu kochankowi rozrzutna Madame de Pompadour.
Wydaje się więc, że Keynes wskazał receptę krótkoterminową, gdyż złudzeni dostępnością pustego pieniądza inwestorzy i pracownicy mogą zostać w opisany sposób zachęceni do produkcji. Potem jednak odkrywają, że pieniądz stracił wartość i nie opłaca się dalej tyle produkować. W momencie kryzysu metoda Keynesa pozornie łagodzi jego objawy, ale potem hamuje rozwój. Perpetuum mobile puszczone w ruch z początku raźno się obraca, ale potem zwalnia i staje, ku rozczarowaniu wynalazcy…
Błąd ten dobrze widać z punktu widzenia fizyki i techniki, ale także od strony ludzkiej natury i moralności. Wszelka działalność gospodarcza wynika z aktywności człowieka, z jego woli, rozumu i pracy, a tym samym nie może być jej początkiem emitowany przez rządy pieniądz, a nawet materialne środki produkcji. Następnie, człowiek i społeczeństwo działają lepiej i bardziej celowo w warunkach wolności, a nie w wąskich ramach narzuconych przez biurokrację. Keynesizm to duży krok w stronę kolektywizmu i etatyzmu, wedle którego biurokracja lepiej radzi sobie z problemami obywateli niż oni sami i jest w ogóle ważniejsze od jednostek.
Niezbędną ramę dla gospodarki stanowi moralność, dlatego władza państwowa powinna zwalczać niszczącą dla gospodarki kradzież i nieuczciwość – albowiem gdy te się rozpowszechniają, praca i przedsiębiorczość tracą sens i wartość. Tymczasem władza działająca według instrukcji Keynesa sama oszukuje obywateli przez pusty pieniądz, oraz obdziera ich i demotywuje przez nadmierne opodatkowanie. (Oczywiście władza skłonna była to czynić zawsze, wszak to już Kopernik napisał traktat o tym, że władcy psują monetę, a pieniądz gorszy wypiera lepszy – nie uważano tego jednak za służbę krajowi!). Dalej, duże pieniądze w rękach rządzących stanowią pokusę dla korupcji, zaś ich wydawanie jest o około jedną trzecią mniej efektywne niż w przedsiębiorstwie rynkowym.
Metoda Keynesa i Roosevelta oznacza też dodatkowe koszty, czyli marnotrawstwo. Jeśli idziemy na zakupy, nie pobieramy za to dodatkowego wynagrodzenia i poza ceną towarów nic z naszych portfeli nie znika. A jeśli kupuje dla nas rząd i jego agendy, oznacza to, że mrowie urzędników bierze pieniądze za to, że dzieli pieniądze, a potem coś dla nas wybiera i dostarcza. System rozdzielczy wymaga licznej administracji oraz skomplikowanych przepisów, które się nawzajem warunkują.
Niestety, co jest stratą dla obywateli, okazuje się korzyścią dla rządu i dla zatrudnionych na rządowych posadach. Dostają bowiem do dyspozycji więcej władzy i pieniędzy – i jeszcze moralną satysfakcję, że dzięki temu ratują kraj! A obywatele, pozbawieni i elementarnej wiedzy ekonomicznej, i prawa wyboru, godzą się z tym. Program szkolny w zakresie wiedzy o społeczeństwie nie przypadkiem rozwodzi się nad rolą organów państwa. A opornych, czyli uczciwych przedsiębiorców, skutecznie terroryzuje fiskus.
Utracony wzrost
Za receptą Keynesa stoi strach przez kryzysem. Tymczasem mimo systematycznych, dużych wydatków rządowych nadal możliwy się okazuje spory kryzys, którego korzenie tkwią w ustawowych zachętach dla nadmiernego kredytowania i zadłużania się kosztem przyszłych pokoleń oraz w tolerowaniu spekulacji papierami bez pokrycia – czyli właśnie w wypuszczaniu pustego pieniądza. Owe wydatki wcale też nie wyeliminowały bezrobocia, czego Keynes oczekiwał i co miał na celu.
Wydaje się, że cykle koniunkturalne, przeplatające się okresy wzrostu i osłabienia, są po prostu w jakiś sposób naturalne, nawet jeśli bywają wywołane czy pogłębiane przez błędy rządzących. (O mechanizmie tych cykli sensownie mówi ekonomiczna szkoła austriacka). Cykliczność jest ceną rozwoju, który po prostu nie może być równomierny. Porównajmy dynamiczny rozwój wolnej gospodarki z kryzysami po drodze i powolny wzrost gospodarki regulowanej. Przedstawia to uproszczony z konieczności wykres.

Regulując gospodarkę i na dużą skalę interweniując na rynku, kryzys już rozpoczęty się raczej się przedłuża (maksimum bezrobocia w USA przypadło na New Deal, 25%). Systematyczna regulacja czyni może rzadszymi uniknąć okresy załamania, ale sprzyja stagnacji. Gospodarka przeregulowana w krajach z rozdętym sektorem państwowym (dolna krzywa na wykresie) nie rośnie tak szybko jak gospodarka wolna (górna krzywa). Utracone korzyści przedstawia pole zacieniowane.
Gdy posuwamy się po dolnej linii wykresu, nie widzimy, o ile wyżej bylibyśmy w innych warunkach. Przypomina się tytuł książki jednego z klasyków ekonomii wolnorynkowej, Frédérica Bastiata: „Co widać i czego nie widać” (jego „Dzieła zebrane” są dostępne dopiero od niedawna po polsku; Keynesa wydano w… 1956 roku). Widać świadczenia społeczne, względną stabilizację i rządy, które udają, że nas ratują w kryzysie, a nie widać utraconego sukcesu i ograniczonej wolności.
Ma to ciekawy aspekt matematyczny. I rządzących, i ekonomistów, i zwykłych ludzi przeraża okres kryzysu, czyli spadku produkcji. W wolnej gospodarce w czasie kryzysu (górna krzywa) może nastąpić spadek (strzałki na wykresie). To znaczy, że pochodna funkcji opisującej wzrost (różniczka) przybiera wielkość ujemną; geometrycznym odpowiednikiem pochodnej jest bowiem kąt nachylenia funkcji na wykresie. Ta sytuacja uchodzi za katastrofę.
Tymczasem należy patrzeć na pole pod krzywą, którego powierzchnia przedstawia wytworzone dobra. To pole stanowi geometryczny odpowiednik całki z funkcji pokazanej na wykresie. Całka jest odwrotnością różniczki i kto by na politechnice rozwiązując zadanie różniczkował zamiast całkować, egzaminu by nie zdał. Kto martwi się chwilowym kryzysem, zamiast cieszyć wieloletnim dynamicznym wzrostem w warunkach wolności, tak właśnie postępuje.
Rządzą jednak nami ludzie, dla których nie tylko całkowanie i różniczkowanie, lecz i całkiem proste zdroworozsądkowe reguły gospodarowania okazują się zbyt zawiłe…
Michał Wojciechowski
Autor jest ekspertem Centrum im. Adama Smitha, świeckim profesorem teologii na Uniwersytecie Warmińsko-Mazurskim, przewodniczącym rady programowej fundacji PAFERE. Napisał m.in. książki „Moralna wyższość wolnej gospodarki”, „Między polityką a religią”, „Od Biblii do gazet”.
Jest to pełny tekst artykułu zamieszczonego w wersji skróconej w dzienniku „Rzeczpospolita”, numer z 18 maja 2012.