Amputacja niewidzialnej ręki rynku

Publikujemy artykuł autorstwa p. Barbary Kamińskiej, przesłany do naszej redakcji w ramach konkursu na tekst o kapitalizmie
Kapitalizm jest w odwrocie. Opinia publiczna, przerażona ostatnim kryzysem finansowym, domaga się od państwa zapewnień, że będzie dobrze i że kryzys nie dotknie jej bezpośrednio. Politycy mogą sporo ugrać na powrocie do idei interwencjonizmu państwowego.
W niniejszym artykule zostanie przybliżone pojęcie kapitalizmu, kilka jego cech charakterystycznych oraz powiązanie z ostatnim kryzysem finansowym. Zostaną też wspomniane wybrane modele kapitalizmu oraz przedstawione prognozy dotyczące jego dalszego istnienia na świecie.
Kapitalizm jest to „ustrój takiej gospodarki pieniężnej, w której pieniądz staje się kapitałem, to znaczy jest inwestowany dla pomnażania zysku” (Beksiak 2007, 36). Kapitalizm opiera się na zasadzie wolnej konkurencji, wolnego obrotu towarami i usługami oraz wolnego obrotu kapitałem i środkami produkcji. Jednymi z jego najważniejszych cech są: praca dla zysku oraz praca najemna. Ze względu na chęć zysku firmy muszą konkurować między sobą, wprowadzać różne innowacje (nowe produkty, nowe kanały dystrybucji, itp.) i dążyć do ciągłego rozwoju. Wśród dalszych cech kapitalizmu można wyróżnić nierówności między właścicielami firm przynoszących duże zyski a resztą społeczeństwa, konflikt interesów między pracodawcą i pracownikiem oraz cykle koniunkturalne (faza silnego wzrostu, po której następuje okres stagnacji lub depresji)¹.
Zysk przede wszystkim
Charakterystyczne dla kapitalizmu są dwa typy zachowań: wydawanie pieniędzy na własne potrzeby oraz taki sposób ich wydawania, by nie tylko się one zwróciły, ale i przyniosły zysk. Zysk i własne potrzeby jednostki są więc w centrum zainteresowania kapitalizmu. Czy to coś złego i co leży u podstaw takiego podejścia do działalności gospodarczej? Już twórca kapitalizmu, Adam Smith, pisał że „człowiek nie zamierza na ogół popierać interesów społecznych (…) myśli tylko o swoim własnym zarobku, a jednak w tym, jak i w wielu innych przypadkach, jakaś niewidzialna ręka kieruje nim tak, aby zdążał do celu, którego wcale nie zamierzał osiągnąć. (…) Mając na celu swój własny interes, człowiek często popiera interesy społeczeństwa skuteczniej niż wtedy, gdy zamierza służyć im rzeczywiście” (Kozłowski 2004, 32).
Przebija w tym wszystkim głównie jedna, niezbyt odkrywcza, myśl: człowiek jest egoistą i dąży przede wszystkim do tego, by to jemu było dobrze w życiu, ale – paradoksalnie – sprawia to, że i innym jest lepiej. Jak to się dzieje? Wyobraźmy sobie następującą sytuację: mamy pewien kapitał i chcemy go pomnożyć. Marzymy o willi z basenem i zagranicznych wycieczkach. Zatem chciwość i egoizm sprawiają, że zakładamy firmę i zatrudniamy pracowników. Oni również marzą o luksusach i pracują wytrwale, dzięki czemu nasza firma zyskuje coraz wyższą pozycję i wyprzedza inne tego typu firmy. Dzięki temu możemy dać pracownikom podwyżki i jeszcze lepiej motywować ich do pracy. Oni z kolei zaczynają spełniać marzenia, o których nawet nie śnili będąc na bezrobociu. Kupują eleganckie ubrania, zaczynają wychodzić do kina i teatru, odkładają pieniądze na lokatach. Dzięki temu właściciele i pracownicy sklepów z ubraniami, kin, teatrów i banków utrzymują miejsca pracy, dostają bonusy, co z kolei sprawia, że… – i tak można w nieskończoność. Jak widać, chciwość i egoizm jednej osoby sprawiły, że sporej grupie ludzi zaczęło się dobrze wieść w życiu. Nikt nie stracił, nikt nie poświęcał się dla innych. Egoizm i chciwość to wady, ale żaden inny ustrój gospodarczy nie potrafi ich tak skutecznie i sprawnie wykorzystać dla dobra ogółu, jak właśnie kapitalizm.
Kapitalizm a kryzys
Jednak kapitalistyczna chęć zysku wciąż jest przez wielu krytykowana². To właśnie kapitalizm wielu – nie tylko ekonomistów – obwinia o ostatni kryzys finansowy.
Zastanówmy się, od czego się on zaczął. Osobiście upatrywałabym genezy kryzysu już w końcówce lat dziewięćdziesiątych, gdy ówczesny prezydent Stanów Zjednoczonych, Bill Clinton, zaczął nalegać na przyznawanie kredytów hipotecznych osobom mniej zarabiającym, a także ze złą historią kredytową (tym przysługiwały pożyczki typu subprime). Pałeczkę po nim przejął kolejny prezydent, George W. Bush, za którego kadencji zmieniono przepisy, chroniące banki przed nadmiernym ryzykiem. Była to dla banków pierwsza zachęta do udzielania pożyczek. Kolejną zapewnił FED, obniżając znacznie stopy procentowe. Coraz więcej osób brało kredyty – między innymi hipoteczne – i gospodarka zaczęła się przegrzewać, FED musiał więc podnieść stopy procentowe. Okazało się wtedy, że wielu kredytobiorców nie jest w stanie spłacać kredytów powiększonych o nowe kwoty odsetek, tracili oni nieruchomości, a banki sprzedając je, przyczyniały się do stopniowego spadku ich cen. Żeby jeszcze tego było mało, wspomniane wcześniej kredyty hipoteczne oraz pożyczki typu subprime stanowiły zabezpieczenie obligacji, które instytucje finansowe sprzedawały między sobą. W 2007 roku okazało się, że owe obligacje to nic nie warte kawałki papieru. Wielu instytucjom finansowym zaczęła grozić upadłość. W 2008 roku upadł m.in. wielki bank inwestycyjny Lehman Brothers³. Administracja obecnego prezydenta Baracka Obamy zdecydowała się interweniować i wyłożyła grube miliony dolarów by zahamować kryzys.
Wciąż brakuje jednoznacznej odpowiedzi na pytania: co najbardziej przyczyniło się do powstania ostatniego kryzysu finansowego, jak z niego wyjść i co zrobić by nie powtórzył się on w przyszłości. Po lekturze m.in. artykułów w prasie i Internecie wyodrębniłam kilka najważniejszych, moim zdaniem, nurtów.
Pierwszy z nich, etatystyczny⁴, głosi, że kryzys jest wynikiem słabości rynku, a zapobiec mu można dzięki „mocniejszej publicznej regulacji albo wręcz eliminacji z określonych dziedzin” (Taylor 2010, 11). Ten pogląd wydaje się podzielać np. laureat Nagrody Nobla w dziedzinie ekonomii George A. Akerlof, który wprost stwierdza, że przyczyną kryzysu był „brak wystarczających regulacji rynków finansowych, szczególnie rynku instrumentów pochodnych”⁵.
Drugi, powiedzmy anty-etatystyczny, głosi, że kryzys spowodowały złe ingerencje w rynek FED i administracji amerykańskiej. Politycy tak bardzo chcieli wyrównać szanse i sprawić, by jak najwięcej Amerykanów miało domy na własność, że zapomnieli o jednej z głównych zasad: nie istnieje coś takiego, jak ‘darmowy lunch’. Za wszystko trzeba zapłacić, a jeśli kogoś na coś nie stać, powinien się bez tego obyć. Politykę administracji amerykańskiej i FED przedstawiciele tego nurtu mogliby złośliwie podsumować: ideologicznie miała podłoże socjalistyczne (bo chodziło o pomoc uboższym i wyrównanie szans), wsparte keynesowską teorią ingerencji w rynek (który trzeba regulować, bo z założenia jest niestabilny). Dość blisko takiego sposobu myślenia wydaje się m.in. John B. Taylor, jeden z najwybitniejszych światowych makroekonomistów⁶.
Znalazłam jeszcze jeden dość ciekawy nurt, który nazwałam anty-kapitalistycznym, według którego kryzys spowodowała głównie ludzka chciwość. Przedstawicielem tego nurtu byłby papież Benedykt XVI⁷. W Polsce zaś np. ruch zwany Pracowniczą Demokracją, który winą za kryzysy i wojny obarcza właśnie ustrój kapitalistyczny⁸.
Poważnie wątpię, czy istnieje tylko jedna, prosta odpowiedź na pytanie o kryzys. Osobiście najbliżej mi do jednak sposobu myślenia o nim nurtu anty-etatystycznego. U podstaw kryzysu leżała szkodliwa ingerencja państwa w działanie rynku. Mam poważne wątpliwości, czy owa ingerencja państwa, tym razem jako lekarstwo, aplikowane choćby przez prezydenta Obamę, wyciągnie świat z kryzysu.
Wiele twarzy kapitalizmu
Można by zapytać przeciwników kapitalizmu, co im się w nim najbardziej nie podoba. Czy idea zwiększania zysku czy może bardziej jej – czasem wypaczona – realizacja? Kapitalizm teoretyczny czy praktyczny?
Zapytałabym o to m.in. Antoniego Macierewicza, który w rozmowie z portalem ProKapitalizm.pl stwierdził, że jest przeciwnikiem kapitalizmu i zwolennikiem wolnego rynku. Przy okazji wypada zauważyć, że ciekawe to stwierdzenie, ponieważ gospodarka wolnorynkowa jest ściśle powiązana z kapitalizmem. W takiej gospodarce to rynek dyktuje co, jak i dla kogo wytwarzać, państwo ma jedynie stworzyć odpowiednie prawo umożliwiające działania na rynku. Jego rola jest sprowadzona do niezbędnego minimum. Nic więc dziwnego, że pojęcia gospodarka wolnorynkowa i gospodarka kapitalistyczna są używane zamiennie.
Intrygujące jest, po pierwsze, że można być zwolennikiem wolnego rynku i przeciwnikiem kapitalizmu. Zaś po drugie: którego kapitalizmu? Czy samego pojęcia kapitalizmu, czy może któregoś z jego modeli?
W czystej postaci kapitalizm nie występuje nigdzie. Kraje, które uznały go za swój system dokonały w nim pewnych modyfikacji. Można powiedzieć: ile krajów, tyle odmian kapitalizmu i tyle nazw jego modeli. Skupmy się na jednej klasyfikacji modeli. Dzieli on kapitalizm na model rynkowy (występuje w Stanach Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii, Irlandii, Australii i Nowej Zelandii), socjaldemokratyczny (Szwecja, Norwegia, Dania), kontynentalny europejski (Francja, Niemcy, Holandia, Austria), śródziemnomorski, azjatycki (Japonia, Korea)⁹.
Spójrzmy na dwa modele i ich przedstawicieli. Model socjaldemokratyczny cechuje wysoki poziom ochrony socjalnej, umiarkowana ochrona zatrudnienia oraz możliwość łatwego przekwalifikowania się. Ciekawym przypadkiem jest tu Szwecja, której model kapitalizmu jest czasem określany mianem ‘trzeciej drogi’, ideałem kapitalizmu do którego inne państwa powinny dążyć. Jeszcze do niedawna Szwecja prowadziła aktywną politykę pełnego zatrudnienia i jako państwo była największym pracodawcą na świecie, gdzie w sektorze publicznym pracowało 30% społeczeństwa. Jest to kraj, który – jak na razie dobrze – godzi sprzeczności: wysokie podatki i wydatki socjalne w połączeniu z wysoką efektywnością gospodarki. Na horyzoncie pojawiają się jednak chmury: wyższa stopa bezrobocia (w 2009 roku wyniosła 9%) i malejący PKB (spadł o 6,5% w I kwartale 2009 roku w stosunku do tego samego kwartału roku poprzedzającego).
W modelu kontynentalnym europejskim mniej jest państwa opiekuńczego niż we wyżej wspomnianym, słabiej rozwinięty jest system przekwalifikowywania się pracowników. Za sztywność rynku pracy jest zresztą krytykowany. Niemcy, przedstawiciel modelu kontynentalnego (ich model gospodarki jest nazywany społeczną gospodarką rynkową), przeżywają kryzys: rok temu bezrobocie wyniosło tam 8%, a PKB spadł o 6,9% (w I kwartale 2009 roku w stosunku do tego samego kwartału roku poprzedzającego). Kontrowersje budzą niektóre plany rządu Niemiec: obniżanie podatków i zwiększanie zasiłków oraz podniesienie stawki płacy minimalnej do 7,50 euro za godzinę. Ciekawe, czy obecny rząd Niemiec będzie pamiętał o lekcji jaką kraj dostał pod koniec lat dziewięćdziesiątych. Wtedy, na skutek dążenia za wszelką cenę do równowagi budżetowej, jak najniższej inflacji i niskich podatków dla biznesu doszło do zwolnienia tempa wzrostu gospodarczego a następnie recesji (Kowalik 2005, 153-154). .
Zatem w Europie panuje kapitalizm występujący w różnych odmianach. Jednak, czytając artykuły w prasie czy opisy modeli kapitalizmu, nawet osoba bez głębokiej wiedzy ekonomicznej widzi, że coś jest nie tak. Do kapitalizmu nie pasuje bowiem batalia o płacę minimalną, ani zatrudnianie obywateli przez sektor publiczny, wysokie podatki również nie. Czy więc mamy do czynienia z państwami naprawdę kapitalistycznymi? Osobiście zgadzam się z laureatem nagrody Nobla z 2006 roku, Edmundem Phelpsem, który twierdzi, że w Europie nie ma kapitalizmu, ale ‘rynkowy socjalizm’¹⁰. Jego zdaniem we Francji funkcjonuje etatyzm, w Niemczech – socjalizm, a w Skandynawii – państwo dobrobytu. Państwem typowo kapitalistycznym w Europie jest Wielka Brytania, a na świecie Stany Zjednoczone. I, jak na razie, niewiele wskazuje, by miało się to zmienić.
Co z Polską
Na usta ciśnie się pytanie: a co z Polską? Czy jesteśmy państwem kapitalistycznym czy, na przykład, socjalistycznym? Nie widać nas w zaprezentowanej wcześniej klasyfikacji modeli kapitalizmu (przejrzałam kilka innych klasyfikacji i tam też niestety nas nie ma). Moim zdaniem jesteśmy daleko od kapitalizmu. Po pierwsze, wciąż wiele firm jest w rękach państwa, prywatyzacji albo nie ma albo jest przeprowadzona nieudolnie. Po drugie, przedsiębiorczość jest hamowana m.in. przez progresywną skalę podatku dochodowego od osób fizycznych (PIT). Polacy nie są motywowani by zarabiać więcej – bo od większej sumy musieliby zapłacić większy podatek (między innymi z tego względu kwitnie szara strefa – kolejny problem). Wciąż dużo czasu i zachodu – wbrew zapowiedziom obecnego rządu – zajmuje założenie własnej firmy. Po trzecie, rosną wydatki publiczne na np. zbyt szybko przyznawane zasiłki dla bezrobotnych czy wcześniejsze emerytury.
Jednak nie można też powiedzieć, że jesteśmy państwem opiekuńczym, dbającym o obywateli. Wprawdzie choćby Art. 67 konstytucji mówi o zabezpieczeniu społecznym w razie niezdolności do pracy, a Art. 68 o równym dostępie do świadczeń opieki zdrowotnej finansowanej ze środków publicznych – ale poziom tych świadczeń jest żenująco niski. Za rentę inwalidzką można opłacić co najwyżej czynsz (w dobrych układach może zostanie na chleb), a na wizytę u lekarza można czekać parę miesięcy. Takich przykładów jest więcej.
Jakim zatem państwem jesteśmy? Czy bliżej nam do Wielkiej Brytanii czy – na przykład -Niemiec? Odpowiedź daje nam Art. 20 konstytucji: otóż nasz ustrój gospodarczy to społeczna gospodarka rynkowa (czyli bliżej nam do Niemiec), która – jak wyjaśnia Wikipedia – ma za zadanie „(…) utrzymać wysoki wzrost gospodarczy, niski wskaźnik inflacji oraz niski poziom bezrobocia przy jednoczesnym zapewnieniu dobrych warunków pracy, systemie zabezpieczeń socjalnych i dostarczania dóbr publicznych na wysokim poziomie. Ingerencja państwa w gospodarkę jest usprawiedliwiona w celu eliminowania nieefektywności wolnego rynku i jego niehumanitarności”.
Celem społecznej gospodarki rynkowej – jak czytamy w Wikipedii – nie jest znalezienie złotego środka między kapitalizmem a socjalizmem, jednak ja się z tym poglądem nie zgadzam. Mamy tu bowiem mieszankę obydwu: rzekomo jest wolny rynek, ale jego niewidzialna ręka została najwyraźniej amputowana przez państwo. Połączenie kapitalistycznych marzeń o wolnym i konkurencyjnym rynku z socjalistyczną kontrolą to jak próba odchudzania za pomocą wysokokalorycznych ciastek. Jednak – idąc dalej za tą przenośnią – wiele osób z nadwagą taka wizja bardzo kusi. Nieuczciwy sprzedawca ciastek, który głosi że dzięki nim możemy schudnąć liczy na naszą niewiedzę i lenistwo – i zwykle ma rację.
Kapitalizm wciąż przeraża, zwłaszcza po ostatnim kryzysie finansowym, o który wielu obwinia właśnie ten ustrój. Jednym ze skutków kryzysu był spadek zaufania: do instytucji finansowych, do rynku, do polityków. Dlatego przewiduję, że wielu z nich pójdzie na łatwiznę i ogłosi odwrót od kapitalizmu – w najlepszym razie znów zaczną mówić o jakimś kapitalizmie ‘z ludzką twarzą’. Wszystko by zdobyć więcej głosów. I wszystko, jak zwykle, dla naszego dobra.
Wygrają jednak ci, którzy przejdą na prawdziwą dietę. I ci, którzy będą gotowi za nią zapłacić.
Barbara Kamińska
Przypisy:
1. Można o tym przeczytać na stronie internetowej: http://www.economicsforeveryone.ca/files/uploads/Economics_For_Everyone_Chapter2.pdf
2.  Na przykład w polskiej encyklopedii humoru, Nonsensopedii, czytamy żartobliwą definicję tego ustroju: „Kapitalizm (łac. wyzysk człowieka przez człowieka) – ustrój polityczny, panuje na szeroko pojętym Zachodzie. Główną metodą sprawowania władzy przez kraje kapitalistyczne jest propaganda. Cechy kapitalizmu: nadużycia w sprawowaniu władzy, naruszenia wolności obywateli, nieustające poczucie zagrożenia i ciągłe wojny (np. USA w Iraku)”. Mimo że to żartobliwa definicja, wiele osób podobne poglądy o ustroju kapitalistycznym wypowiada całkiem serio.
3. Trudno się w tym wszystkim połapać, moja wiedza o kryzysie pochodzi z artykułów prasowych, Wikipedii oraz tego, co o kryzysie mówili nam wykładowcy.
4. Takiej nazwy używa Leszek Balcerowicz w przedmowie do książki „Zrozumieć kryzys finansowy” Johna B. Taylora. Zarówno Balcerowicz jak i Taylor nie popierają poglądu etatystycznego.
5. Czytamy o tym na stronie Obserwatora Finansowego: http://www.obserwatorfinansowy.pl/2010/02/03/kiedy-zaufanie-do-rynkow-znika-rzad-powinien-te-luke-zapelnic
6. W swej książce „Zrozumieć kryzys finansowy” Taylor krytykuje politykę FED, stąd przypisałam go do tego właśnie nurtu.
7. Benedykt XVI popiera stanowisko Jana Pawła II zaprezentowane w encyklice Centesimus Annus, które obrazują słowa: „Gospodarkę rynkową można uznać za drogę postępu ekonomicznego i obywatelskiego tylko wtedy, gdy nastawiona będzie na dobro wspólne”. Oficjalnie papież nie jest przeciwnikiem kapitalizmu, ale mówiąc, że to chciwość doprowadziła do kryzysu mimowolnie wpisuje się w nurt antykapitalistyczny. Zachęcam do lektury: http://wyborcza.biz/biznes/1,101562,6766915,Benedykt_XVI_o_gospodarce__Przyczyna_kryzysu_byla.html
8.  Z poglądami przedstawicieli tego ruchu można się zapoznać poprzez stronę internetową: http://pracowniczademokracja.org/
9. Klasyfikacja i opis modeli pochodzi z pracy dr Grzegorza Gołębiowskiego „Modele kapitalizmu a kierunek rozwoju gospodarczego Polski” (2007), zamieszczonej w kwartalniku naukowym Współczesna Ekonomia. Pracę można przeczytać na stronie autora: http://www.golebiowski.stansat.pl/.
10. http://www.obserwatorfinansowy.pl/2010/01/29/kapitalizm-pomyslany-na-nowo
Bibliografia:
Książki
Beksiak J., Ekonomia. Kurs podstawowy, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2007.
Kowalik T., Systemy gospodarcze. Efekty i defekty zmian ustrojowych, Fundacja Innowacja i Wyższa Szkoła Społeczno-Ekonomiczna, Warszawa 2005.
Kozłowski S.G., Systemy ekonomiczne, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2004.
Taylor J.B., Zrozumieć kryzys finansowy, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2010.
Strony internetowe
http://www.economicsforeveryone.ca/files/uploads/Economics_For_Everyone_Chapter2.pdf
http://www.obserwatorfinansowy.pl/2010/02/03/kiedy-zaufanie-do-rynkow-znika-rzad-powinien-te-luke-zapelnic
http://wyborcza.biz/biznes/1,101562,6766915,Benedykt_XVI_o_gospodarce__Przyczyna_kryzysu_byla.html
http://www.obserwatorfinansowy.pl/2010/01/29/kapitalizm-pomyslany-na-nowo