Koniec kryzysu, początek kłopotów

Udało nam się. Przyjęta przez rząd strategia małej aktywności szczęśliwie okazała się właściwa. Teraz jednak na horyzoncie pojawiają się już nowe kłopoty, a nasze szczęście nie musi trwać wiecznie.

No cóż, coraz częściej słychać że kryzys się powoli kończy. Nawet nie u nas, bo przecież my w ogóle możemy mieć wątpliwości, czy w Polsce mieliśmy do czynienia z „kryzysem” (ja uważam że tak, bo „kryzys” nie jest zjawiskiem ze sfery ekonomii, tylko psychologii). Ale nie ma co się spierać o nazwy – bez wątpienia na całym świecie mieliśmy i mamy nadal ciężkie czasy, ale w ciemnym tunelu zaczyna gdzieś słabo pobłyskiwać światełko. Zaczyna powoli rosnąć produkcja w USA i głównych krajach zachodniej Europy. Stabilizuje się globalny rynek finansowy, na giełdy powraca wzrost. Nikt nie obawia się już upadku kolejnych banków i bankructw kolejnych krajów. Światowa gospodarka wprawdzie niebezpiecznie ugięła się rok temu pod ciężarem gwałtownego krachu finansowego, ale najwyraźniej wytrzymała nawałnicę i dziś zaczyna się powoli na nowo prostować. Choć oczywiście nigdy nie zabraknie czarnowidzów, twierdzących, że poprawa jest tylko pozorna i już za miesiąc – dwa nastąpi kolejny krach. Większość obserwatorów uważa jednak, że najgorsze za nami.

Z drugiej strony, trzeba wiele optymizmu by to, co obecnie obserwujemy nazywać już wyraźną poprawą. Produkcja w USA i zachodniej Europie wprawdzie się zwiększa, ale jest to wzrost specyficzny, polegający głównie na tym, że skala spadku jest w kolejnych kwartałach mniejsza, niż była na początku roku. No cóż, nie ma co ukrywać, że statystyka bywa niekiedy nieco perwersyjna w swoich sformułowaniach (dla przypomnienia, zgodnie z opinią XIX-wiecznego brytyjskiego premiera Benjamina Disraeli, stopniowanie słowa „kłamstwo” to: „kłamstwo”, „ohydne kłamstwo” i „statystyka”). Nieznacznej poprawie w zakresie produkcji towarzyszy nadal stały wzrost bezrobocia, które w wielu krajach osiągnęło poziom niewidziany od dziesięcioleci – i nadal wzrasta. To prawda, banki nie boją się już bankructwa. Ale głównym źródłem poprawy nastrojów nie jest wcale lepsze zarządzanie i większa dochodowość, ale przekonanie, że w razie pojawienia się zagrożenia i tak z pomocą musiałyby pospieszyć rządy. Tak jak w przypadku wielu instytucji finansowych uratowanych w ciągu minionych kilkunastu miesięcy za pieniądze podatników. I to niezależnie od tego, jak gigantyczne długi rządy musiały pozaciągać po to, by ograniczyć skutki gospodarczej katastrofy.

Jednym słowem, cieszmy się z perspektyw poprawy, ale nie przesadzajmy z optymizmem. Bo koniec kryzysu nie oznacza wcale końca kłopotów dla gospodarki światowej. Nie tylko dlatego, że światełko w tunelu jest bardzo słabe i może jeszcze łatwo zniknąć. I nawet nie tylko dlatego, że długi zaciągnięte przez rządy w trakcie walki z kryzysem trzeba będzie teraz stopniowo pospłacać. Ale przede wszystkim dlatego, że lista czynników, które doprowadziły do kryzysu, jest długa – i mała nadzieja, że problemy te na dobre znikną.

Co spowodowało kryzys?

Zadajmy więc sobie pytanie: co leżało u źródeł powstania napięć, za które świat już musiał – i nadal jeszcze będzie musiał – płacić tak ogromną cenę? Na pierwszym miejscu wymieniłbym tu gwałtowne zmiany rozkładu sił gospodarczych na świecie i towarzyszącą im w naturalny sposób nierównowagę. Udział Chin i Indii w globalnym PKB w ciągu minionych 2 dekad potroił się. Rozwijający się Daleki Wschód, a zwłaszcza charakteryzujące się niezwykle wysokimi stopami oszczędności Chiny i Japonia zaczęły dysponować ogromnymi nadwyżkami kapitału. Z kolei USA potrzebowały tego kapitału dla podtrzymania swego wysokiego poziomu życia. Chińczyk, który zarobił dodatkowe 100 dolarów, większość z tej kwoty oszczędzał i pożyczał Amerykaninowi – który wykorzystywał owe 100 dolarów po to, by pod ich zabezpieczenie zaciągnąć kredyt na 200 dolarów. Innymi słowy, amerykańska „kultura życia na kredyt” spotkała się z azjatycką „kulturą oszczędności”, co pozwoliło na powstanie gigantycznego zadłużenia USA wobec reszty świata. Towarzyszyły temu gwałtowne procesy globalizacyjne. Dla inwestorów otworem stanęły kraje dawniej wyłączone z globalnego rynku, a instytucje finansowe zdywersyfikowały swoje portfele, obejmując nimi aktywa z całego świata. Jednocześnie oznaczało to jednak gwałtowne zmniejszenie możliwości nadzoru nad działalnością instytucji finansowych, utrudnioną ocenę ryzyka związanego z inwestycjami, łatwiejszy proces formowania się i utrzymywania długookresowej nierównowagi oraz wzrost ryzyka rozprzestrzeniania się kryzysów finansowych w drodze „zarażania się” od innych krajów.

Problemy z aktywami finansowymi

Drugim z kluczowych zjawisk był gwałtowny rozwój rynków finansowych. Aktywa finansowe stanowią jedynie odbicie realnej gospodarki, a zabezpieczeniem dochodu z tych aktywów są zawsze realne dochody i realny majątek. W roku 2007, przed samym wybuchem kryzysu, aktywa finansowe stanowiły jednak aż trzynastokrotność światowego PKB! Nie ma cienia wątpliwości, że mieliśmy więc do czynienia ze swoistą piramidą finansową: te same dochody i majątek zabezpieczały wiele aktywów naraz. Rynek finansowy stawał się gigantyczną, nadmuchaną przez spekulacje bańką.

Trzecim kluczowym zjawiskiem była niezdolność poprawnej wyceny ryzyka związanego z aktywami finansowymi. Najwyraźniej instytucje finansowe uwierzyły, że dzięki instrumentom pochodnym można w ogóle wyeliminować ryzyko związane z udzielaniem kredytu – co przeczy wszelkim zasadom zdrowego rozsądku. Zdrowy rozsądek zastąpiła za to pełna wiara w modele finansowe, pozwalające rzekomo bezbłędnie szacować ryzyko – oczywiście pod warunkiem wprowadzenia do nich właściwych założeń odnośnie rozwoju rynków. A prawdziwości tych założeń – np. mówiących o tym, że ceny domów w USA będą w nieskończoność rosnąć – nikt nie weryfikował.

I wreszcie czwarte zjawisko – błędy, popełnione przez ludzi. Inwestorów ogarnęła fala irracjonalnego optymizmu, każąca nadmiernie optymistycznie oceniać szanse rozwoju rynku. Goniący za premiami bankierzy skoncentrowali się na poszukiwaniu krótkookresowych zysków za cenę wzrostu ryzyka. A na to wszystko nałożyły się katastrofalne błędy polityki gospodarczej, zwłaszcza w USA, czego najbardziej jaskrawym przykładem stało się obniżanie stóp procentowych Fed w czasie dojrzewania gigantycznego bąbla spekulacyjnego na rynku nieruchomości.

Jednym słowem, do kryzysu doprowadził szereg czynników, które wcale z dnia na dzień nie znikną. Ludzie nadal będą popełniać błędy, inwestorzy będą co jakiś czas wpadać w giełdowe szaleństwo, Chiny będą zwiększać swój udział w światowej produkcji, bankierzy nadal będą gonić za krótkookresowymi zyskami i premiami. A że jednocześnie trzeba będzie spłacać długi zaciągnięte na walkę z kryzysem, perspektywy światowej gospodarki w nadchodzących latach rysują się nieszczególnie. Co nie zmienia faktu, że w roku 2010 prawdopodobnie będziemy mogli na jakiś czas odetchnąć, bo największe załamanie gospodarcze od końca wojny światowej będzie się kończyć. Przynajmniej do następnego razu.

Kryzys w Polsce

No a co z Polską? Ten kryzys znieśliśmy dość łagodnie, bo przed recesją uratował nas zbieg niezwykle korzystnych okoliczności (nieduże uzależnienie od eksportu, zdrowa sytuacja sektora finansowego, osłabienie waluty, dalsze przenoszenie części produkcji z zachodniej Europy do Polski, napływ funduszy unijnych, korzystanie z efektów pakietów stymulacyjnych rządów zachodnioeuropejskich). Wybrana przez rząd strategia niepodejmowania kosztownych dla budżetu działań wspierających koniunkturę, okazała się więc trafna. Z drugiej jednak strony, było to raczej uczynienie cnoty z konieczności, bo nasz rząd miał powody obawiać się, że zbytnia rozrzutność może mieć fatalne konsekwencje dla stabilności złotego. Złoty osłabił się akurat tak, jak powinien – na tyle mocno, by pozytywnie wpłynąć na sytuację większości przedsiębiorstw, na tyle słabo, by nie wywołać masowych kłopotów w sektorze bankowym. Ale nic nie wskazuje na to, by było to efektem jakiejś szczególnie przemyślanej strategii rządu i NBP. Po prostu uczestnicy rynku walutowego najpierw zajęli się gwałtownym wymienianiem złotych na euro i dolary, ale wkrótce potem stwierdzili, że nie ma podstaw do przesadnej paniki, skutkiem czego kurs się ustabilizował. Właściwa okazała się również decyzja by nie wspierać w żaden sposób pieniędzmi podatników banków, a ogromne opóźnienie w realizacji obiecanych przez rząd gwarancji kredytowych nie odbiło się zbyt mocno na akcji kredytowej. Tyle, że stało się tak dzięki dobrej sytuacji samych polskich banków, które w przeszłości nie musiały angażować się w ryzykowne operacje – bo zarabiały wystarczająco dużo na udzielaniu standardowych, dobrze zabezpieczonych kredytów. A w dodatku, w chwili potrzeby, okazało się, że tym polskim bankom które należą do międzynarodowych grup finansowych (a więc niemal wszystkim) niezbędnej pomocy udzielili ich zagraniczni właściciele.

Słowem, udało nam się, a przyjęta przez rząd strategia małej aktywności szczęśliwie okazała się właściwa. Teraz jednak na horyzoncie pojawiają się już nowe kłopoty, a nasze szczęście nie musi trwać wiecznie. Nawet jeśli gospodarka zacznie w roku 2010 przyspieszać, problemem w najbliższych latach będzie na pewno wzrost deficytu i długu publicznego. Na dłuższą metę coś z tym trzeba zrobić – zadłużenie państwa nie może rosnąć w nieskończoność, a rozregulowane finanse publiczne na nowo trzeba będzie wziąć pod kontrolę. Ciekawe tylko, kto będzie gotów brać się za to niemiłe zadanie w roku wyborów prezydenckich albo parlamentarnych.

Witold M. Orłowski

Artykuł ukazał się w najnowszym numerze magazynu „Kawa”. Publikacja na Prokapitalizm.pl –  w oparciu o współpracę naszego portalu z magazynem.