Reżyserem międzynarodowych uroczystości w Jerozolimie jest Moshe Kantor, szef World Holokaust Forum, lider Europejskiego Kongresu Żydowskiego, a zarazem jeden z najbogatszych rosyjskich oligarchów. Od dawna prowadzi on aktywność odpowiadającą celom Kremla. Uroczystości 23 stycznia są tego potwierdzeniem. Relacje z Kantorem dobrze odzwierciedlają niemal filosemicką politykę Władimira Putina. Rosyjski prezydent ma w żydowskim środowisku wielu przyjaciół, a kluczowe stanowiska w żydowskich organizacjach obsadzają lojalni działacze. To układ korzystny dla obu stron. Putin wykorzystuje ich dla swych politycznych celów, w zamian zapewniając dostatek i wpływy.
Relacje Putina z Kantorem są przykładem pragmatycznego, ale i owocnego dla obu stron, niepisanego sojuszu. Oligarcha czasów jelcynowskich za kadencji Putina zdołał uniknąć losu wielu biznesmenów żydowskiego pochodzenia (Borys Bieriezowski, Michaił Chodorkowski, Leonid Niewzlin, Władimir Gusinski), ochronił biznesowe aktywa, a w ostatniej dekadzie zaczął je nawet powiększać. Ceną jest praca na rzecz interesów rosyjskiego państwa i to na ważnym, z punktu widzenia Kremla, odcinku. Przewodniczący Europejskiego Kongresu Żydowskiego to cenny sojusznik. Przydatny nie tylko w krytyce Zachodu za akty antysemickie, ale teraz również sprzymierzeniec w „wojnie pamięci” prowadzonej przez Rosję z Polską.
Klasyczny rosyjski oligarcha
Wiaczesław Władimirowicz Kantor urodził się 8 września 1953 r. w Moskwie. Jego ojciec, Władimir Izaakowicz, pracował w handlu i na początku lat 80. XX w. doszedł do stanowiska dyrektora jednego z moskiewskich domów handlowych. Wiaczesław w 1976 r. ukończył Moskiewski Instytut Lotnictwa i niedługo potem rozpoczął pracę w związanym z tym instytutem zamkniętym laboratorium zajmującym się technologiami kosmicznymi. W 1986 r. został zwolniony z laboratorium – był bowiem zamieszany w skandal ze sprzedażą tajnych wyników badań placówki za granicę. Zaraz potem, w 1987 r., założył centrum handlowe Kompozyt (sprzedaż i produkcja techniki komputerowej dla przedsiębiorstw przemysłowych).
Dwa lata później Kantor został szefem rosyjsko-amerykańskiego przedsiębiorstwa Intelmas, które zasłynęło m.in. z tego, że wprowadzało jedne z pierwszych sieci komputerowych w Rosji. Dzięki tej firmie Kantor zaangażował się w sprawy nowogrodzkiego producenta nawozów sztucznych – Azot. Wykorzystał dobre relacje z ówczesnym doradcą prezydenta Giennadijem Burbulisem i gubernatorem nowogrodzkim Michaiłem Prusakiem po to, aby w 1993 r., poprzez tzw. czekową prywatyzację, nabyć 35%. udziałów czołowego producenta nawozów w Rosji (rocznie 4 mln ton nawozów) za zaledwie 200 tys. dolarów. Następnie zmienił nazwę firmy na Acron – do dziś to najważniejszy podmiot w zestawie aktywów biznesowych oligarchy. W 1994 r. w taki sam sposób Kantor przejął przedsiębiorstwo Dorogobuż ze Smoleńska.
Przejęcie władzy na Kremlu przez Putina oznaczało, że Kantor musiał dokonać wyboru. Jako że nie należał nigdy do bliskich nowemu prezydentowi biznesmenów, musiał albo walczyć o jego względy, albo pójść na konfrontację – gdyby jego aktywa były zagrożone. Szybko dostosował się do nowej sytuacji. Na pewien czas wycofał się, a swą aktywność biznesową przeniósł za granicę.
Sposób jego ekspansji – z wykorzystaniem różnych kontrolowanych spółek – budził sporo kontrowersji. Tak było choćby przy zakupie chińskiego producenta nawozów Red Sun (2002-2006) czy też licencji na złoża potasu w Kanadzie (2006-2012).
Acron stał się też ważnym graczem na polskim rynku. Kantor zaczął skupować udziały w Azotach Tarnów, po czym podjął próbę przejęcia spółki. Fuzja Azotów Tarnów z Azotami Puławy zapobiegła temu scenariuszowi. Powstała Grupa Azoty, jedna z największych grup chemicznych w Europie. Jednak zagrożenie ze strony Kantora do końca nie zniknęło, wszak Acron jest posiadaczem ponad 20% akcji w polskim potentacie chemicznym.
Biznesmen Kantor działa na skalę globalną, od Chin, przez Polskę i Szwajcarię, po Kanadę i USA. Przez Terasta Enterprises Limited kontroluje Acron (ok. 85% udziałów). Obecnie należy do pierwszej trójki największych producentów w branży chemicznej w Rosji. Dzięki flagowemu koncernowi Kantor dba też o rozwój logistyki i dystrybucji, inwestując w wagony, cysterny i terminale, przez które eksportuje nawozy. Jeden taki terminal ma w obwodzie kaliningradzkim, a dwa w Estonii. W rankingu „Forbesa” najbogatszych Rosjan za rok 2019 Kantor znalazł się na 27. miejscu z majątkiem szacowanym na 3,8 mld dolarów. Zasiada w zarządzie wpływowej lobbystycznej organizacji, Rosyjskiego Związku Przemysłowców i Przedsiębiorców. Przez lata domem jego i jego rodziny była Szwajcaria, ale centrum działalności biznesowej przeniósł potem do Londynu. Kupił też rezydencję w izraelskim mieście Herzliya – to już w ramach „odkrycia” swego żydowskiego pochodzenia i mocnego wejścia w międzynarodową działalność różnych organizacji żydowskich.
„Wpływowy Żyd”
Jeśli Kantor chciał wkraść się w łaski Kremla, to aktywność w środowiskach żydowskich była bardzo dobrym posunięciem. Zaczął od krajowego podwórka. W latach 2005-2009 stał na czele Rosyjskiego Kongresu Żydowskiego. Także w 2005 r. założył Fundację Forum Światowego Holokaustu (WHF) w celu wspierania działań upamiętniających Holokaust na arenie międzynarodowej (fundacja jest współorganizatorem uroczystości w Jerozolimie 23 stycznia). Rok później Kantor założył Europejską Fundację Żydowską, ale kluczowym osiągnięciem był wybór w 2007 r. na przewodniczącego Europejskiego Kongresu Żydowskiego (EJC), organizacji zrzeszającej 3 mln osób. Kieruje nią do dziś, po dwukrotnej reelekcji. W 2008 roku Kantor założył Europejską Radę Tolerancji i Pojednania. Do 2014 r. jej współprzewodniczącym był Aleksander Kwaśniewski, którego następnie zastąpił Tony Blair. W 2010 r. Kantor powołał na Uniwersytecie w Tel Awiwie Centrum Kantora Studiów nad Współczesnym Europejskim Żydostwem oraz Bazę Danych Mosze Kantora Studiów nad Współczesnym Antysemityzmem i Rasizmem. Od 2010 r. Kantor zasiada też we władzach Instytutu Yad Vashem.
Od kiedy Kantor kieruje największą europejską organizacją żydowską, EJC dużo mówi o problemie antysemityzmu w Europie. Jednocześnie Kantor chwali rzekomo skuteczną walkę z antysemityzmem władz Rosji. Przejawem takiej polityki była wizyta liderów EJC na Kremlu na początku 2016 r. Przedstawiciele Europejskiego Kongresu Żydów skarżyli się Putinowi na sytuację gmin żydowskich w Europie, wspominając o rosnącym antysemityzmie i terrorystycznych atakach na Żydów w Tuluzie, Paryżu, Brukseli i Kopenhadze. Kantor podkreślał, że ataków dokonują nie tylko islamscy ekstremiści, ale też lokalni nacjonaliści. Putin oświadczył, że zaprasza Żydów do Rosji, gdzie – jak powiedział – zostaliby przyjęci z otwartymi rękami i mogliby czuć się bezpiecznie. Tyle że Rosja wciąż pozostaje jednym z głównych źródeł migracji do Izraela. W 2018 r. osiadło tam ok. 40 tys. nowych imigrantów. Większość z Rosji, Ukrainy, USA i Francji. Podczas gdy liczba przybyszów z innych krajów zmalała, imigracja z Rosji znacząco wzrosła.
W 2016 r. Kantor trafił na publikowaną co roku przez „The Jerusalem Post” listę „50 najbardziej wpływowych Żydów” na świecie. Gazeta nazwała oligarchę „prawdopodobnie najbardziej dziś wpływowym żydowskim liderem w Europie”. W 2018 r. Kantor trafił na inną listę, tzw. listę Putina. Chodzi o przygotowany i opublikowany w styczniu 2018 r. przez Departament Stanu spis 96 biznesmenów i 114 polityków związanych z prezydentem Rosji – w ramach pakietu sankcji przyjętego przez Stany Zjednoczone w sierpniu 2017 r. Znalezienie się na tej liście oznacza dużo większe ryzyko objęcia w przyszłości kolejnymi sankcjami amerykańskimi.
Człowiek Kremla
Wiaczesław Mosze Kantor nie może prowadzić – jako szef Europejskiego Kongresu Żydowskiego i Fundacji World Holokaust Forum – polityki niezgodnej z celami Rosji. Przede wszystkim musi działać zgodnie z linią Kremla, jeśli chce zapewnić bezpieczeństwo swoim biznesowym aktywom. Ich centrum, z bazą surowcową i produkcyjną, znajduje się bowiem w Rosji; podlega rosyjskiej jurysdykcji i monitoringowi rosyjskich służb z Federalną Służbą Podatkową (FNS) i Rosfinmonitoringiem na czele. Należy pamiętać, że produkcja nawozów sztucznych wymaga ogromnych ilości gazu. Po kilku latach sporów o różne aktywa zarówno Gazprom, jak i Novatek doszły do porozumienia z firmami Kantora i zapewniają teraz korzystne cenowo dostawy surowca.
Kantor odwdzięcza się Kremlowi, lansując tezy zbieżne z polityką rosyjską – m.in. w sferze pamięci historycznej. Ale nie tylko. Chwali różne aspekty działań Putina. W marcu 2014 r. Europejski Kongres Żydowski był współorganizatorem w Petersburgu konferencji mającej antyukraiński wydźwięk (akurat trwała aneksja Krymu) pt. „Neofaszyzm w Europie: 70 lat później”.
Pojawiają się też pytania o rolę Kantora w różnych działaniach władz wymierzonych w innych oligarchów, zwalczanych przez Kreml. W 2004 r., w czasie procesu Michaiła Chodorkowskiego, obrońca byłego szefa Jukosu stwierdził: „Wiaczesław Kantor to główny wróg Chodorkowskiego i Lebiediewa”. W 2016 r. kontrolowany przez Chodorkowskiego opozycyjny portal Open Russia opublikował pochodzący z 2007 r. raport szwajcarskiego kontrwywiadu, z którego ma wynikać, że zarejestrowana w Szwajcarii firma Kantora Fimochim SA jest kontrolowana przez rosyjską Służbę Wywiadu Zagranicznego (SWR). Zwolennicy teorii o współpracy Kantora z rosyjskimi służbami wskazują nawet na moment, gdy mogło dojść do werbunku. Chodzi o wspomnianą aferę z kradzieżą tajemnic laboratorium i sprzedażą ich za granicę. Jedyną karą dla zamieszanego w sprawę Kantora było zwolnienie z pracy, choć przecież chodziło o tajemnice wagi państwowej, a wszystko działo się jeszcze w warunkach totalitarnego reżimu i funkcjonowania KGB.
Jest jeszcze jedna intrygująca historia z przeszłości oligarchy. Za czasów prezydentury Leonida Kuczmy miał on być zamieszany (poprzez dwie firmy zarejestrowane w rajach podatkowych) w aferę ze sprzedażą ukraińskich rakiet do Iranu i Chin. W związku z tą sprawą Kantora zatrzymano nawet w 2006 r., ale ostatecznie nic mu się nie stało. Co więcej, w latach 2005-2007 był doradcą prezydenta Wiktora Juszczenki (wcześniej wspierał „pomarańczową rewolucję”).
Dziś najważniejszym zadaniem Kantora jest wspieranie rosyjskiej narracji historycznej, ale też konkretnych działań Kremla. Jak choćby w 2015 r, gdy Światowy Kongres Żydów wraz z władzami Polski organizował oficjalne obchody 70. rocznicy wyzwolenia obozu Auschwitz. Uroczystości zbojkotowała Rosja, a do Oświęcimia nie przyjechała także delegacja EJC. Zamiast tego Kantor zorganizował własną ceremonię w byłym niemieckim obozie zagłady w czeskim Teresinie.
Trudno też nie zauważyć, że Kantor i jego organizacje żydowskie zarzucają antysemityzm i nagłaśniają przypadki jego pojawiania się w krajach, które Moskwa nie uważa za przyjazne. Zanim pojawiły się obecne rosyjskie zarzuty pod adresem Polski, rzekomy antysemityzm w naszym kraju zaczęły nagłaśniać organizacje Kantora – choćby w swych raportach o antysemityzmie w różnych państwach świata.
Na początku 2017 r. Europejski Kongres Żydowski wyraził „poważne zaniepokojenie” antysemityzmem w Polsce. Jeszcze przed polsko-izraelskim kryzysem wokół nowelizacji ustawy o IPN Kantor pisał, że w Polsce w ostatnim czasie „postępuje proces normalizacji antysemityzmu, rasizmu i ksenofobii”. Jeszcze bardziej Kantor pomógł Putinowi teraz, gdy jako współorganizator V Międzynarodowego Forum na temat Holokaustu w Jerozolimie (23 stycznia) doprowadził do sytuacji, w której prezydent Andrzej Duda został zmuszony odwołać przyjazd. Nie znaleziono czasu na wystąpienie polskiego przywódcy, który mógłby zareagować od razu i na miejscu na możliwe historyczne kłamstwa prezydenta Rosji.
Żydowska polityka Putina
Putin już dawno uznał, że zarzut antysemityzmu może być bardzo przydatny w bieżącej polityce i walce z niektórymi państwami. W tej strategii on sam musi się więc pozycjonować jako niemalże filosemita. Kiedy Putin zaczął otwarcie wyrażać swoje pozytywne nastawienia do Żydów? Po tym, jak zniszczył grupę nieposłusznych oligarchów żydowskiego pochodzenia (Chodorkowski, Gusinski, Bieriezowski). Pojawiło się bowiem zagrożenie, że jego walce z oligarchami dodany zostanie cień antysemityzmu. Zresztą ma on wielu Żydów także w najbliższym otoczeniu, choćby braci Rotenbergów, przyjaciół z czasów młodości, obecnie jednych z najbogatszych Rosjan (dzięki polityce Kremla). Putin zadbał również o obsadzenie żydowskich organizacji w Rosji swymi lojalistami.
Licząca ok. 150 tys. osób społeczność żydowska w Rosji nie jest monolitem. Dwie główne organizacje, konkurujące o miano naczelnej organizacji żydowskiej w Rosji, to Kongres Żydowskich Organizacji i Związków Wyznaniowych w Rosji oraz Federacja Gmin Żydowskich w Rosji. Ta druga związana jest z chasydzkim nurtem Chabad-Lubawicz. Jego reprezentanci przejęli 80% synagog w Rosji i mają wpływowych sponsorów. Na przykład urodzonego w Uzbekistanie Żyda, dziś obywatela Izraela, potentata na rynku diamentów Lwa Lewiewa czy też Romana Abramowicza.
Liderem Chabad-Lubawicz w Rosji jest urodzony we Włoszech i wykształcony w USA, Berl Łazar – naczelny rabin Rosji i przewodniczący Związku Rabinów WNP, nazywany powszechnie „rabinem Putina”. Regularnie pojawia się u boku prezydenta na publicznych uroczystościach, dostaje od niego odznaczenia, wychwala Putina jako przyjaciela Żydów i określa Rosję jako „jedno z najbezpieczniejszych miejsc dla Żydów w Europie”. W 2012 r. to właśnie Łazarowi Putin powierzył nadzór nad zbudowanym w szybkim tempie za 50 mln dolarów moskiewskim Żydowskim Muzeum i Centrum Tolerancji. Zresztą większość środków finansowych na budowę wyłożyli prokremlowscy oligarchowie żydowskiego pochodzenia – Roman Abramowicz i Wiktor Wekselberg. W 2017 r. syn Łazara został mianowany rabinem Symferopola na okupowanym Krymie, co wywołało protesty Ukrainy i Tatarów.
Berl Łazar jest związany z Federacją Gmin Żydowskich w Rosji, która jest głównym partnerem dla władz i wspiera politykę Kremla – zarówno wewnętrzną, jak i zagraniczną. Prezes Federacji, Aleksandr Boroda, zaangażował się obecnie w antypolską kampanię. Kilka dni po skandalicznych słowach Putina na temat polskiego przedwojennego ambasadora Boroda w popularnym programie telewizyjnym stwierdził, że Hitlera do idei „ostatecznego uregulowania kwestii żydowskiej” popychały wypowiedzi ambasadora Lipskiego i nastroje antysemickie w Polsce.
Boroda oskarża też Polskę, że po wojnie dochodziło w niej do pogromów Żydów. Organizacja Łazara i Borody ma swoje struktury w 50 miastach Rosji i budżet rzędu 60 mln dolarów rocznie. Dla porównania, główna konkurencyjna organizacja żydowska, czyli Kongres Żydowskich Organizacji i Związków Wyznaniowych w Rosji ma przedstawicieli w 37 miastach i budżet w wysokości 16 mln dolarów. Jej lider, Adolf Szajewicz, to znany żydowski działacz od ostatnich lat istnienia Związku Sowieckiego. Do 2000 r. był uznawany przez wszystkich za głównego rabina Rosji. To Putin tak naprawdę pozbawił go tego tytułu, przy czym mocno wsparł konkurencję z Chabad-Lubawicz. Ale do dziś Szajewicz rości sobie prawa do miana głównego rabina, a Łazara nazywa „agentem Kremla”.
Wśród organizacjach skupiających rosyjskich Żydów, ale niemających charakteru religijnego, z pewnością najbardziej wpływowy jest Rosyjski Kongres. Skupia on ważnych ludzi z administracji, biznesu, kultury. W kierownictwie przewagę mają oligarchowie pochodzenia żydowskiego, którzy z oczywistych powodów nie chcą zadzierać z Kremlem. Szczególną uwagę – szczególnie w kontekście politycznego wykorzystywania przez państwo rosyjskie organizacji żydowskich – należy zwrócić na Światowy Kongres Żydów Rosyjskojęzycznych (WKRE), powołany w Moskwie w 2002 r., łączący przedstawicieli 30 krajów. Przewodniczącym Rady Rabinów WKRE jest Berl Łazar, nic więc dziwnego, że organizacja jest narzędziem Kremla w polityce zagranicznej.
Tak było choćby w 2007 r., gdy Kongres publicznie protestował przeciwko przeniesieniu pomnika sowieckich żołnierzy w Tallinie – wybuchły wtedy gwałtowne zamieszki, a Rosjanie dokonali cyberataków na Estonię. Na czele WKRE stoi Borys Szpigel, zdaniem wielu agent FSB, w latach 80. XX w. skazany za przestępstwo seksualne, dziś biznesmen i członek Rady Federacji. Stoi on też na czele założonego w 2010 roku Międzynarodowego Ruchu Obrony Praw Człowieka „Świat bez nazizmu” (Mir Bez Nazizma, MBN), który jest finansowany głównie przez powiązane z rosyjskim rządem fundacje i „organizacje pozarządowe”. Co najmniej 10 organizacji członkowskich MBN zostało założonych przez Rosję.
***
Jednak wbrew kremlowskiej propagandzie Rosja nie jest wcale „w dzisiejszym świecie najlepszym miejscem do życia dla Żydów” – jak twierdzi rabin Berl Łazar. Tylko jawny filosemityzm Putina tłumi antysemickie nastroje, żywe zarówno wśród zwykłych Rosjan (dla nich nadal typowy złodziejski oligarcha ma rysy semickie), jak i elit, choćby wojskowych (silne nastroje proarabskie i antyizraelskie wywodzą się jeszcze z czasów zimnej wojny) czy prawosławnych – wszak na wniosek Cerkwi kilka lat temu uruchomiono śledztwo mające ustalić, czy rodzina cara Mikołaja II padła ofiarą rytualnego mordu żydowskiego.
Grzegorz Kuczyński
Artykuł ukazał się na stronie Klub Jagielloński
