Pracy nigdy nie zabraknie

W swojej książce o dość prowokacyjnym tytule „Koniec pracy”, Jeremy Rifkin dołącza do gromady socjalistycznych pesymistów, którzy twierdzą, że zaawansowana technologia prowadzi do koncentracji bogactwa w rękach „elit”, a co za tym idzie, powoduje bezrobocie wśród mas. Niektórzy krytycy utrzymują, że jeśli dalej tak będzie to w niedalekiej przyszłości dosłownie zabraknie pracy.

Ci techno-pesymiści są w błędzie. Praca raczej ciągle się rozwija, a nie kończy. Nowe technologie zmieniają wymagania co do umiejętności pracowników, ale nie czynią ich bezużytecznymi. Technokratyczny chochoł skonstruowany przez krytyków technologii jest komiczny w swej prostocie. Technologia sama w sobie nie niszczy miejsc pracy. Mimo to wciąż jesteśmy zalewani łamiącymi serce historyjkami o nikczemnikach, którzy stosując nowe technologie wykluczają z rynku pracy coraz to większe rzesze ludzi.
Jednym z takich oskarżeń była seria artykułów autorstwa Donalda Barletta i Jamesa Steele’a zatytułowana: „Ameryka: Kto skradł sen?”. Ukazywała się ona w amerykańskich gazetach latem 1969 roku. Ta 10-częściowa seria to humorystyczne historyjki opowiadające o tym, jak to w wyniku wprowadzania nowych technologii usuwano pracowników z pracy. Właściwie w każdym przypadku Barlett i Steel posługiwali się przykładem zwolnionego pracownika, aby udowodnić swoją nie popartą żadnymi faktami regułę. Te historyjki o osobistej tragedii przypominają wydarzenia sprzed wieku, kiedy to Amerykanie opuścili swoje farmy i zamienili je na pracę w fabrykach. Nie brakowało takich, którzy usiłowali zachować rolniczy styl życia opierając się nadchodzącej industrializacji. Ich próba została zakończona fiaskiem. W 1790 roku rolnicy stanowili 90% populacji, a w 1900 już tylko 38%.
Obecnie zaś niewiele ponad 2% Amerykanów to rolnicy. Jednak spadek ten nie oznacza „końca pracy”. Choć wielu farmerów odczuło boleśnie utratę pracy, nowe możliwości związane z nadchodzącą erą przemysłową mocno zrekompensowały te krótkoterminowe zaburzenia. Dziś uderza nas podobieństwo między farmerami z przełomu XIX-XX wieku i pozbawionymi pracy robotnikami u progu XXI wieku. W obu przypadkach mamy do czynienia z nagłym, lecz krótkoterminowym dyskomfortem siły roboczej, w czasie, gdy wielu robotników dostosowywało się do nowych, korzystniejszych warunków zaistniałych na skutek zmian technologicznych.
Wielu teoretyków społecznych usiłuje opisać tę zmianę nazywając ją „erą przemysłową”, „erą informacyjną”, a nawet „erą postmodernistyczną”. W dzisiejszym społeczeństwie znajomość oraz umiejętność przetwarzania informacji stały się rzeczami kluczowymi dla sukcesu ekonomicznego. Pracownicy, którzy nie spełniają tego wymagania mogą doświadczyć cierpień i niepokojów. Pomimo tego materiał dowodowy przeciwstawia się apokaliptycznemu gadaniu bez ładu i składu Rifkina i jego towarzyszy, którzy obawiają się, że zaawansowane technologie zniszczą wszystkie miejsca pracy.
Fatalistyczne wizje przyszłych możliwości pracy w Ameryce roztaczane są już od 200 lat. Technologia (wraz ze swym „zbrodniczym” partnerem – globalizacją) jest obwiniana o niszczenie rynku pracy.
Jednak jak dowodzi Perry Pascarella „Technologia została stworzona przez ludzi celem wspomagania nas w pracy … Technologia nie daje nam obietnic poprawy życia. Daje nam jednak siłę ekonomiczną, którą możemy wykorzystać do poprawy naszego życia w wymiarach ekonomicznych”. Historia ludzkości była niejednokrotnie świadkiem wprowadzania nowych technologii, które drastycznie zmieniły nasz sposób pracy. Rozważmy krótkie przykłady cytowane przez Michaela Rotschilda w „Ekologii”:
1. Ruchoma prasa drukarska Gutenberga w roku 1440 została entuzjastycznie przyjęta za udostępnienie szerokim warstwom społecznym informacji i rozprzestrzenianie religii wśród mas. Jednak z techno-pesymistycznego punktu widzenia, wynalazek Gutenberga stał się przekleństwem biznesu skrybiarskiego, który zaledwie w ciągu kilku lat zredukowany został o 98%. Jednak ten postęp otworzył możliwości pracy, o których wcześniej nie można było nawet marzyć.
2. Wynalezienie w Brytanii na początku XIX wieku „krosna z napędem”, pozwoliło, dzięki maszynom parowym, na masową produkcję tkanin. Operatorzy ręcznych krosien zostali usunięci poprzez wprowadzenie tej nowej technologii. Pełni obaw o swoje dalsze życie usiłowali powstrzymać postęp technologiczny niszcząc nowe maszyny. Ludyci – jak ich nazywano – gdyby im się powiodło, powstrzymując wejście nowych krosien do produkcji, uniemożliwiliby poprawę wydajności brytyjskiego przemysłu tekstylnego, obniżenie cen i otworzenie nowych rynków.
3. Na początku XX wieku, podczas tworzenia tysięcy nowych miejsc pracy w przemyśle samochodowym, rodzący się silnik zasilany paliwem spalanym wewnętrznie spowodował spustoszenie w przemyśle produkującym pojazdy bezsilnikowe: pomiędzy 1909 a 1919 rokiem zatrudnienie w tym przemyśle spadło z 70 do 26 tys. zatrudnionych. Jednak zatrudnienie w nowym przemyśle samochodowym wzrosło z 85 do 394 tys. Znacznie przewyższyło to liczbę utraconych miejsc pracy w obumarłym przemyśle powozowym.
4. Zatrudnienie w przemyśle telegraficznym osiągnęło 87 tys. pracowników w 1929 roku. W latach 70-tych nastąpił jednak gwałtowny spadek do 24 tys. Lecz należy tutaj rzucić okiem na przemysł telefoniczny, za sprawą którego do 1970 roku powstało 536 tys. miejsc pracy. W tym miejscu pomocnym będzie nieco bliższe przeanalizowanie rozumowania współczesnych technologicznych pesymistów.
Tak więc rozważmy:
1. Kłamstwo: Jeremy Rifkin twierdzi, że ogół bezrobotnych, którzy utracili nagle pracę, w Ameryce Płn. wzrasta z dnia na dzień. Rzeczywistość: Jest to nieprawda. Alan Reynolds informuje, że od 1991 roku w Stanach zlikwidowano co prawda 14 mln miejsc pracy, jednak powstało 15 mln. nowych.
2. Kłamstwo: Rifkin utrzymuje również, że „Choć tworzy się nowe miejsca pracy w Stanach, pozostają one w sektorach nisko opłacanych i dają tylko tymczasowe zatrudnienie. Rzeczywistość: W ciągu ostatnich lat, wzrost ilości miejsc pracy w sektorze usługowym objął wysoce opłacane zawody menadżerskie, jak i zawody profesjonalnych specjalności.
3. Kłamstwo: W swej książce z 1997 roku „Zmiana w pracy” Peter Capelli twierdzi, że od połowy lat 80-tych „Bardzo trudno jest zwolnionym pracownikom znaleźć nową pracę”. Rzeczywistość: Według ostatnich statystyk większość zwolnionych pracowników, bardzo szybko zaczyna zarabiać o wiele większe pieniądze niż przedtem. Badanie z sierpnia 1996 roku wykazało, że zwolnieni menadżerowie i pracownicy stanowisk kierowniczych znajdowali pracę z takimi samymi, a nawet wyższymi zarobkami w ciągu bardzo krótkiego czasu (przeciętnie ok. 3 miesięcy).
4. Kłamstwo: Barlet i Steel twierdzą, że po amerykańskim pracowniku największym przegranym jest właściciel małego biznesu. W przeciwieństwie do wielonarodowych korporacji, które zamykają fabryki i przenoszą produkcję za granicę, by zyskać na taniej sile roboczej, małe firmy rzadko posiadają tę możliwość. Rzeczywistość: Małe interesy są głównym źródłem zatrudnienia w amerykańskiej gospodarce ery informatycznej. Administracja Drobnej Przedsiębiorczości odnotowuje, że biznesy zatrudniające mniej niż 500 pracowników, stanowią 54% wszystkich miejsc pracy w USA. Jedna z firm zajmujących się badaniem rynku – Cognetics – szacuje, że istnieje ok. 300 tys. firm amerykańskich zatrudniających mniej niż 50 osób.
5. Kłamstwo: Rifkin mówi: „Faktem jest, że choć mniej niż 1% wszystkich amerykańskich firm zatrudnia 500 bądź więcej pracowników, to firmy te zatrudniły 41% wszystkich pracowników sektora prywatnego pod koniec ostatniej dekady. Ale to również te gigantyczne korporacje zasilają rzesze bezrobotnych”. Rzeczywistość: Pomimo wielu publikacji na temat zwolnień w wielkich firmach takich jak AT&T, firmy te generalnie nie dokonują tylu zwolnień, o jakie posądzają je krytycy. Ostatnie badania przeprowadzone przez Amerykańskie Stowarzyszenie Kierownicze odkryły, że chociaż 2/3 z 1003 większych przebadanych firm w 1995 roku firm przeprowadziło w przeszłości przynajmniej raz redukcję etatów, to od 1989 te 2/3 tych 1003 firm zatrudniło tyle samo lub nawet więcej pracowników w czerwcu 1995 roku, ile w styczniu 1990.
6. Kłamstwo: Rifkin twierdzi, że „Mężczyźni i kobiety, którzy jeszcze kilka lat temu zarabiali powyżej 30 tys. $, obecnie mogą uważać się za szczęściarzy jeśli uda im się dostać posadę stróża czy ochroniarza za 5$ za godzinę. Dla nich i ich rodzin powojenny sen o byciu częścią klasy średniej umarł. Rzeczywistość: Cytując badania Uniwersytetu w Michigan dotyczące dynamiki przychodów, Michael Cox – ekonomista Banku Rezerw Federalnych – dowodzi, że zarobki amerykańskich robotników rosną. Odnotowuje on, że tylko 5% tych, którzy zaczynali pracę znajdując się w grupie najgorzej opłacanych, pozostało w tej grupie do 1991 roku. Co więcej, 4 na 5 Amerykanom w tej grupie udało się wejść do klasy średniej, a 30% osiągnęło górny pułap zarobków do wczesnych lat 90-tych. Prawdą jest, że zarobki ludzi z wykształceniem najwyżej średnim spadają, co oznacza, że robotnicy nisko wykwalifikowani stają twarzą w twarz z olbrzymim wyzwaniem, które może zrazić i odstraszyć.
Techno-pesymistyczne interpretacje statystyki ekonomicznej są jednak jednostronne. Potworne stwierdzenie, że komputery niszczą miejsca pracy nie jest poparte żadnym materiałem dowodowym. Typowa analiza pesymistyczna ukazuje, że pracownicy amerykańscy są permanentnie pozostawiani w tyle, w miarę jak produkcja zostaje zautomatyzowana. W miarę, jak komputery będą w coraz większym stopniu integrowane z amerykańską siłą roboczą, argument o rosnącej bezużyteczności człowieka wciąż będzie żywy.
Jakkolwiek zbyt wcześnie, by tego dowodzić, szczególnie w świetle historii. Być może upłyną lata zanim komputer, główne narzędzie przeobrażające, zostanie w pełni połączony z gospodarką. Paul Davis szacuje, że przyswajanie – liczącej niemal wiek – zmiany z technologii parowej na elektromechaniczną zajęło nam więcej niż 50 lat. Niektóre z najkorzystniejszych wpływów technologii elektromechanicznej, zwłaszcza w kategorii rosnących możliwości pracy, nie miały miejsca przez 2/3 czasu, który został pochłonięty na to przeobrażenie. Pracownicy przekwalifikowywali się, by znaleźć pracę w nowej rzeczywistości ekonomicznej, w taki sam sposób, w jaki robili to podczas poprzednich rewolucji ekonomicznych. Podobnie dzisiejsza rewolucja komputerowa, która ustanawia nową strukturę, nie zaś niszczy siłę roboczą. Oczywiście pesymiści wierzą, że nawet przy masowym przekwalifikowaniu i edukacji część zawodów zniknie.
Perry Pascarella twierdzi jednak, że pesymizm jest grą, w którą łatwo jest grać ponieważ katastrofa technologiczna zawsze zdaje się czyhać tuż za rogiem. Krytycy społeczni od zawsze ostrzegali o zbliżającej się, technologicznej katastrofie, która miała przybrać postać nuklearnego nieszczęśliwego wypadku, katastrofy ekologicznej, czy też innego kataklizmu. Jednak wciąż żyjemy.
Niewątpliwie bliska i odległa przyszłość ekonomiczna Ameryki nie będzie usłana różami. Istniejąca polityka rządu stanowi barierę dla rynkowego procesu „kreatywnej destrukcji”, która stworzyłaby nowe możliwości w nowej gospodarce.
Żyjemy w gwałtownie zmieniającym się, konkurencyjnym na światową skalę rynku technologicznym. Społeczeństwo znajduje się w połowie drogi wielkiej transformacji, od ery przemysłowej do ery informacyjnej. Warto „rzucić okiem” na nadchodzącą przyszłość. Jednak techno-pesymiści używają w tym celu okularów, które są zbyt stronnicze, by mogły dać obraz choćby odrobinę zbliżony do rzeczywistości. Choć nic nie jest pewne jedna przepowiednia z dużym prawdopodobieństwem spełni się: praca się nie skończy.

Donald K. Jonas

Tłum. Agnieszka Łaska

(Tekst pochodzi z miesięcznika „The Freeman” i publikowany jest za zgodą The Foundation for Economic Education Po raz pierwszy polskie tłumaczenie ukazało się na Stronie Prokapitalistycznej w 2001 roku)