Wielki kryzys: Wzrost popularności idei kolektywistycznych w świecie biznesu

Publikujemy fragment książki Murraya Rothbarda „Wielki kryzys w Ameryce”, która w 2010 roku ukazała się w Polsce nakładem Instytutu Ludwiga von Misesa. Portal Prokapitalizm.pl dziękuje p. Witoldowi Falkowskiemu, prezesowi Zarządu Fundacji LvM za udostępnienie niniejszego fragmentu.

 
Wzrost popularności idei kolektywistycznych w świecie biznesu
Tymczasem w świecie biznesu krążyło coraz więcej dziwnych kolektywistycznych pomysłów, jak doprowadzić do zakończenia kryzysu. We wrześniu Gerard Swope, szef General Electric, przebił radykalizm dawnej własnej propozycji robót publicznych, przedstawiając plan Swope’a na zjeździe National Electric Manufacturers Association. Plan, który wzbudził duże zainteresowanie opinii publicznej, przewidywał przymusową kartelizację biznesu w Ameryce. Był on imitacją faszyzmu i zapowiedzią NRA (National Recovery Administration). Każda branża miała przymusowo należeć do zjednoczenia branżowego podlegającego nadzorowi władz federalnych, co umożliwiałoby regulowanie i stabilizowanie cen i produkcji oraz ustalanie zasad postępowania w biznesie. Mówiąc najogólniej, rząd federalny z pomocą przedstawicielskiego ciała złożonego z menedżerów i pracowników zajmowałby się „koordynacją produkcji i konsumpcji”¹. W grudniu Izba Handlowa USA – okrywając się hańbą – znaczną większością głosów zaaprobowała ten socjalistyczny plan, który miał być umożliwić zastosowanie przez rząd federalny przymusu w celu ograniczenia produkcji i podniesienia cen. Na czele pochodu poparcia dla planu Swope’a stał nowy prezes Izby Handlowej Henry I. Harriman z New England Power Company. W raporcie Committee on the Continuity of Business and Employment (Komitetu ds. Ciągłości Biznesu i Zatrudnenia) wyłonionego z członków izby, Harriman napisał: „Skończyła się epoka skrajnego indywidualizmu. (…) Najlepszym narzędziem zapewnienia pomyślności biznesowi, a zatrudnienia pracownikom będzie inteligentnie zaplanowana struktura biznesu”. Gdy biznes będzie zorganizowany w zjednoczenia branżowe i podporządkowany National Aconomic Council (Narodowej Radzie Gospodarczej), to każdy niepokorny przedsiębiorca zostanie „potraktowany jak odszczepieniec (…). Zwiąże się go, napiętnuje i każe uciekać przed tłumem”². Jeszcze radykalniejszy od Swope’a był prezes National Association of Manufacturers, który chciał, żeby przymusowa przynależność do zjednoczeń dotyczyła również firm zatrudniających mniej niż 50 pracowników.
Plan Swope’a popierali również: jego przyjaciel Owen D. Young, prezes zarządu General Electric, Nicholas Murray Butler, rektor Columbia University, który doszedł do tych samych wniosków co Swope, Royal W. France z Rollins College, Karl T. Compton, lewicowiec ze Stuart Chase i Charles F. Abbott z American Institute of Steel Construction. Abott nazwał plan Swope’a
metodą zapewnienia bezpieczeństwa publicznego (…). Nie możemy dłużej tolerować nieodpowiedzialnego, głupiego, upartego i niechętnego współpracy indywidualizmu. (…) Plan Swope’a, w całej jego prostocie, nie różni się ani trochę od policjanta kierującego ruchem ulicznym (…), urzędnika ruchu w przemyśle (…)! Konstytucyjną wolność robienia tego, co się komu podoba, „naruszają” przepisy ruchu drogowego, ale (…) obowiązują nawet niesforną jednostkę, która uważa, że ma prawo robić, co się jej podoba³.
Ponadto były sekretarz skarbu William G. McAdoo zaproponował powołanie federalnego „Peace Industries Board” (Urzędu Pokojowego Przemysłu) w celu dopasowania krajowej produkcji do konsumpcji, a senator LaFolette zasugerował, by utworzyć podkomisję, która zbadałaby, czy National Economic Council mógłby ustabilizować gospodarkę. Swope im wtórował. H. S. Person, dyrektor generalny Taylor Society, wykazał się naiwnością technokraty, kiedy stwierdził ze zdziwieniem: „oczekujemy, że największe z przedsiębiorstw, cały przemysł jako jeden organizm obejdzie się bez planu”⁴. Historyk Charles A. Beard skrytykował laissez-faire i wezwał do opracowania pięcioletniego planu dla karteli przemysłowych podporządkowanych National Economic Council. Znany filozof Will Durant domagał się opracowania narodowego planu przez krajowy urząd gospodarczy, któremu podlegałyby urzędy poszczególnych branż. Sędzia Sądu Najwyższego Louis Brandeis wystąpił z wnioskiem, żeby odwołując się do prawnej zasady użyteczności publicznej i wyższej konieczności, przemysł podporządkować całkowicie zwierzchnictwu państwa⁵.
Podobnie myśleli inni wybitni przedstawiciele biznesu. Benjamin A. Javits opracował podobny plan w 1930 roku. Wallace B. Donham, dziekan Harvard School of Business, miał czelność powoływać się na przykład Związku Sowieckiego jako dowód potrzeby i konieczności „powszechnego planu dla amerykańskiego biznesu”⁶. Paul M. Mazur z Lehman Brothers zwracał uwagę na „tragiczny brak planowania“ w systemie kapitalistycznym. Rudolph Spreckels, prezes Sugar Institute, wzywał rząd do odgórnej dystrybucji udziałów w zaopatrzeniu rynku między poszczególne przedsiębiorstwa. Ralph E. Flanders z Jones and Lamson Machine Company domagał się spełnienia „wizji” nowego stadium centralnego planowania w gospodarce narodowej. Z kolei Henry S. Dennison, prezes Dennison Manufacturing Company, opracował własny plan pięcioletni dla krajowego kartelu zjednoczeń branżowych.
Jednym z najważniejszych zwolenników idei kartelizacji był finansista z Wall Street Bernard Baruch. Baruch miał wpływy zarówno w Partii Demokratycznej, jaki i Republikańskiej, o czym świadczą wysokie stanowiska, jakie zajmowali w rządzie Hoovera protegowani Barucha Alexander Legge i Eugene Meyer, Jr. Już w 1925 roku Baruch, czerpiąc z doświadczeń, jakich nabył, kiedy kierował przemysłem wojennym, doszedł do przekonania, że gospodarka powinna być zorganizowana jako system trustów podlegających regulacjom komisji federalnej i zarządzanych przez taką komisję. Wiosną 1930 roku Baruch zaproponował bostońskiej Izbie Handlowej powołanie „Sądu Najwyższego dla Przemysłu”. McAdoo był najstarszym przyjacielem Barucha w rządzie. Herbert Bayard Swope, młodszy brat Gerarda, był najbliższym zaufanym Barucha⁷.
Idee kolektywistyczne musiały dojrzewać w różnych grupach należących do świata biznesu od początku kryzysu. Świadczy o tym reakcja autora artykułu w poważnym piśmie biznesowym na ustalenia konferencji w Białym Domu dotyczących wspólnych działań na rzecz utrzymania stawek płac pod koniec 1929 roku. Wyrażając się z aprobatą o konferencji jako „wspaniałym przedsięwzięciu Hoovera na rzecz demokracji gospodarczej”, wezwał on do opracowania narodowego planowania gospodarczego przez ogólnokrajowe zjednoczenia branżowe i zaproponował, by funkcjonowanie gospodarki koordynował „kolektywny rozum”⁸.
Świat biznesu posunął się tak daleko w radykalizmie, że raport dla lewicowej National Progressive Conference (Krajowej Konferencji Postępowej) w 1931 roku zawierał pochwałę planu Swope’a, jedynie z sugestią, by centralnemu planowaniu nadał on mniej „pro-biznesowy”, a bardziej egalitarny charakter⁹. Dobry skrótowy opis ruchu kolektywistycznego w biznesie dał jeden z członków trustu mózgów Hoovera o dość radykalnych poglądach Rexford Guy Tugwell, który pisał, że Harriman, Swope i reszta
uważali, że amerykański przemysł powinien być bardziej zorganizowany, zaplanowany, w większym stopniu uwzględniający ocenę potrzeb i celów. Stąd wyprowadzali wniosek, że (…) należałoby zachęcać do inwestowania w celu zapewnienia potrzebnych inwestycji. Nie sugerowali jasno potrzeby odwrotnego działania, czyli wprowadzenia zakazu innych inwestycji, ale taka sugestia była ukryta w ich argumentacji. Wszystko to zgadzało się jak dotąd z poglądami kolektywistów z trustu mózgów Franklina, który miał skłonność do myślenia o gospodarce w kategoriach organicznych¹⁰.
Virgil Jordan, ekonomista z National Industrial Conference Board miał sporo racji, kiedy napisał, że biznesmeni byli gotowi na przyjęcie „gospodarczego Mussoliniego”.
Hoover oparł się licznym naciskom i stanowczo odmówił poparcia planu Swope’a lub innego podobnego programu. Skrytykował te pomysły jako faszystowskie¹¹. Jednak w jego przemówieniach zaczęły się pojawiać takie znamienne określenia, jak „współpraca” i wyeliminowanie marnotrawstwa”. Tymczasem Izba Handlowa, podążając za modą na interwencjonizm, również wezwała do organizowania robót publicznych i zapewnienia pomocy przez rząd federalny, a wspólna rada National Association of Manufacturers i National Industrial Council wtórowała jej, nawołując ponadto do regulacji siły nabywczej dolara.
W październiku Amerykańska Federacja Pracy przyjęła radykalny Emergency Unemployment Program (Kryzysowy Program Walki z Bezrobociem). Jak można było oczekiwać, wyraziła w nim aprobatę dla polityki Hoovera dotyczącej utrzymania wysokich stawek płac i skrócenia czasu pracy, a ponadto przedstawiła własną wersję faszyzmu. Proponowała, żeby rząd zmusił pracodawców do zatrudnienia robotników:
Zakładom przemysłowym i pracodawcom powinno się przydzielić kwoty miejsc pracy odpowiadające ich zdolnościom zapewnienia pracy. Przydzielaniem tych kwot powinien się zająć centralny zarząd, w którym znaleźliby się przedstawiciele rządu i przedsiębiorców wszystkich branż.
To zapewniłoby „efektywną organizację rynku pracy”. W istocie chodziło o to, że A.F. of L. chciała mieć równy udział w realizacji planu Swope’a dla przemysłu¹².
Kolejnym pomysłem charakterystycznym dla związków zawodowych było narzucenie ograniczeń podaży pracy w celu podniesienia stawek płac dla tych, którzy utrzymaliby się na rynku pracy. Jest to szczególny sposób „rozwiązywania” problemu bezrobocia, gdyż polega na zmuszaniu dużej grupy pracowników do tego, by nie podejmowali pracy. A.F. of L. ukuła hasło „Zatrzymajmy młodzież w szkołach, żeby nie konkurowała z innymi o miejsca pracy” i wezwała pracodawców do tego, żeby zwalniali z pracy kobiety, których mężowie mają zatrudnienie: „W rekrutacji pracowników powinno się odmawiać zatrudnienia kobietom, których mężowie mają stałą, dobrze opłacaną posadę”. Dziś związki zawodowe nie głosiłyby otwarcie tak brutalnych postulatów, lecz zapewne skryłyby je pod płaszczykiem troski o właściwe wykształcenie młodzieży i życie rodzinne, co jest miarą wzrostu ich hipokryzji.
W trakcie zjazdu Amerykańska Federacja Pracy poparła również przymusowe ubezpieczenia od bezrobocia, co było świadectwem zmiany jej stanowiska od czasu, kiedy William Green na zjeździe w 1930 skrytykował rządowe zasiłki jako metodę przekształcenia robotników w „podopiecznych państwa”. Przywódcy związków zawodowych kolejarzy zagrozili Hooverowi „zamieszkami”, jeśli nie zrobi czegoś w celu zapewnienia pracy i pomocy bezrobotnym.
Szczególnym entuzjazmem wobec „planowania” rządu wyróżniali się wśród związkowców John Lewis z United Mine Workers i Sydney Hillman z Amalgamated Clothing Workers. Obaj wzywali do powołania krajowej rady gospodarczej ds. planowania, w której zasiadaliby przedstawiciele robotników i kadry zarządzającej. Schlesinger ma niewątpliwie rację, gdy stwierdza, że „Lewis i Hillman właściwie niewiele się różnili od Gerarda Swope’a i Henry’ego I. Harrimana”¹³.
Amerykańska Federacja Pracy chwaliła również rząd Hoovera za realizację następujących celów w latach 1930–1931: utrzymanie stawek płac na budowach obiektów publicznych, skrócenie czasu pracy w instytucjach rządowych bez zmniejszania płac, planowanie robót publicznych, podwyżki płac dla części urzędników, zwiększenie budżetu dla patroli straży granicznej (co pozwoliło „złagodzić problem bezrobocia” dzięki uniemożliwieniu Meksykanom osiedlenia się w celu poprawy swoich warunków życia), wyasygnowanie środków na statki wojenne i wprowadzenie zasady, że nowy sprzęt dla marynarki wojennej miał być wykonywany w jej własnych stoczniach, a nie przez prywatnych podwykonawców.
W tym samym czasie stany podjęły działania zmierzające do przymusowej kartelizacji i w istocie upaństwowienia wydobycia ropy naftowej. Stany produkujące ropę wprowadziły przepisy, które pozwalały rządowym komisjom ustalać maksymalne ilości wydobycia ropy. Ten system funkcjonuje w zasadzie do dziś. Przepisy wprowadzono pod pozorem dbałości o „ochronę środowiska”, które służy jako poręczny pretekst dla tworzenia wszelkiego rodzaju przymusowych monopoli i karteli w przemyśle wydobywczym. Odkrycie nowych pól naftowych w Teksasie w 1931 roku spowodowało spadek cen ropy z jednego dolara za baryłkę do dwóch i pół centa za baryłkę i działacze ochrony środowiska podnieśli larum. Przywództwo objął gubernator Oklahomy „Alfalfa Bill” Murray, który polecił unieruchomić wszystkie szyby naftowe do czasu aż cena ropy wzrośnie do „uczciwego poziomu” wynoszącego przynajmniej 1 dolar za baryłkę. Kiedy niektórzy właściciele szybów nie chcieli się podporządkować, Murray nasłał na nich Gwardię Narodową, by wymusić posłuszeństwo bagnetami. Wkrótce podobne kroki podjął Teksas i główne stany produkujące ropę, czyli Kalifornia, Teksas, Kansas i Oklahoma wprowadziły przepisy o „ochronie środowiska” i proporcjonalnych kwotach, które miały porządkować kwestie ustalania pułapów wydobycia. Zwołano dwa nadzwyczajne posiedzenia parlamentu stanowego Teksasu, na których rozszerzono uprawnienia Texas Railroad Commission do regulowania przemysłu wydobycia ropy naftowej. Wcześniej uznania tych uprawnień odmówił sąd.
Stany producenci ropy naftowej utworzyły Oil States Advisory Committee (Komitet Doradczy Stanów Produkujących Ropę Naftową), który wkrótce przekształcił się w porozumienie międzystanowe. Pomagał mu „dobrowolny komitet” wyłoniony z Federal Oil Conservation Board (Federalnego Urzędu ds. Oszczędności Zasobów Ropy Naftowej). Niektórzy właściciele szybów naftowych unikali kontroli i dekretów, szmuglując świeżo wydobytą ropę naftową do innych stanów, ale tę „lukę” wolności zamknął Nowy Ład. Aby wzmocnić kartel naftowy, do ustawy budżetu federalnego na 1932 rok wpisano cło na importowaną ropę naftową i produkty pochodne. To spowodowało, że krajowy kartel osiągał lepsze wyniki, ale przyczyniło się również do spadku eksportu amerykańskiej ropy¹⁴. Oczywiście może się wydawać dziwne, że ograniczenie importu wprowadza się w celu realizacji programu oszczędności [krajowego surowca – uw. tłum.], ale takie środki stosuje się do dziś. Gdyby rzeczywiście chodziło o oszczędność, to z pewnością wprowadzono by zachęty dla importerów, żeby zmniejszyć popyt na krajowy surowiec.
Niech czytelnik nie pomyśli, że Hoover nie uczestniczył w tych działaniach. Wprowadzenie przymusowych ograniczeń produkcji ropy naftowej rozważał jeszcze przed wybuchem kryzysu. Prezydent anulował pozwolenia na odwierty na znacznych obszarach publicznych i wraz z sekretarzem ds. gospodarki zasobami (Secretary of Interior) Rayem Lymanem Wilburem przyczynił się do wprowadzenia wielu stanowych przepisów o „oszczędności zasobów”. Hoover i Wilbur wywierali też naciski na właścicieli pól naftowych sąsiadujących z terenami publicznymi, by ograniczyli wydobycie ropy naftowej¹⁵.
Pod koniec 1931 roku, kiedy zbliżała się kolejna sesja Kongresu, kraj, a właściwie świat pogrążył się nie na żarty w kryzysie – kryzysie polityki i ideologii. Depresja, która trwała tak długo, pogłębiała się zarówno w Ameryce, jak i na świecie. Był to podatny grunt dla „Nowego Ładu Hoovera” z 1932 roku.
Murray N. Rothbard
Przypisy: